*) Perangan Kapisan - Pindho - Kathelu Ing Tanah Jowo

ALANG ALANG KUMITIR
“Mulat Sarira Tansah Eling lan Waspada”
BABAD TANAH DJAWI
Ditulis dalam BABAD TANAH DJAWI pada 12:58 pm oleh Mas Kumitir
Gubahanipun L. VAN RIJCKEVORSEL Directeur Normaalschool Muntilan Kabantu R.D.S. HADIWIDJANA Guru Kweekschool Muntilan Pangecapan J.B. Wolters U.M. Groningen – Den Haag – Weltervreden – 1925

Perangan Kang Kapisan Babad Jawa Wiwit Jaman Indhu tumekane
Rusaking Karajan Majapahit Abad 2 utawa 3 – Abad 16

Beboeka.
Moenggoeh babading tanah Inḍija-wetan ḍek doeroeng katekan bangsa Inḍoe, seprene lagi eṭiṭik banget kang woes kawroehan. Malah wong Inḍoe ikoe bae ija doeroeng kasoemoeroepan terang

ḍek kapan tekane ing ken elan keprije kaanane ing kala wiwit-wiwitane.Moeng bae woes jakin, en kemadjoean lan tata-soesilaning wong Inḍija kene iki bibit-sekawite saka dajaning wong nḍoe kang asale saka ing tanah Inḍoe sisih kidoel.Katjarita nalika taoen 261 sadoeroenge taoen alanda ing Inḍoe-ngarep ana ratoe adjedoeloel Praboe Açoka, djoemeneng nata ing negara Patalipoetra (ing sawetan Benares), lan agamane Boeda. Kresane sang Praboe pradja tjilik-tjilik ing saoebenging kono arep digoeloeng didadekake nagara sidji, kang geḍe lan sentosa. Akire bisa kelakon, meh satanah Inḍoe-ngarep kabeh mloempoek, kinoewasan ing ratoe sawidji. Moeng ing poentjit kidoel, wiwit saka saloring Madras lan Mangalore, kraton-kratone presasat madeg ḍewe-ḍewe, ora pati kewengkoe ing pradja-pradja tanah lor. Pradja-pradja sisih kidoel ikoe maoe oega geḍe dajane toemraping kemadjoean lan tata-soesilaning tanah-tanah ing sakoebenge. Dene kang djoemeneng ratoe: 1 Para Panḍawa (Pandava) kang kotjap ing lajang Maha-bharata. 2 Darah Pallava (ajake ing peketjapan Djawa: Malawa) kesoewoer wiwit atoesan taoen sadoeroenge taoen Walanda nganti tekan abad 9, dene komboel-komboele wiwit ing tengahing abad 6 tekan tengahing abad 8. Ing djaman ikoe titi-mangsa adeging jejasan kang edi-edi, kajata: tjanḍi-tjanḍi jasane Mahendra-warman (600-625). Ana wong Tjina agama Boeda djenenge Hüen-Tsang njandra pradja Pallava ikoe soerasane nelakake jen tanahe lph lan betjik pengolahe, wong-wonge paḍa poendjoel ing kawanterane, setya-toehoe, roekoen lan ngoedi marang oenḍaking kawroeh.
Kang kendel lelajaran, nganti bisa gawe koloni-koloni ana ing Indo-China, Malaka lan kapoeloan Soenḍa, ija para bangsa ing Inḍoe sisih kidoel ikoe, loewih-loewih wong Pallava. Wiwit satoes taoenan sadoeroenge taoen Walanda wis ana papan-papan sawetara kang dienggoni wong Inḍoe, dene geḍe-geḍening emigratie ana ing sadjroning abad 2 tekan 6, bokmenawa kegawa saka ing tanah Inḍoe kana kakehen djiwane lan marga saka paperangan karo bangsa-bangsa ing sisih elore.
Koloni sing geḍe-geḍe, jaikoe: Tjampa ing Annam pasisir wetan. Kambodja, kaedegake ing taoen 435. Ing kono dijasani tjanḍi-tjanḍi Brahma oetawa Boeda akeh banget. Koetei ing Borneo-lor lan Soekadana ing Borneo-kidoel. Palembang (Çrivijaya) Djawa-tengah

01 Perangan Kang Kapisan
Bab 1
Karajan Indhu ing Tanah Jawa Kulon
(wiwit abad 2 utawa 3)

Tekane ing tanah-tanah ikoe wong Inḍoe anggawa agama (Boeda oetawa Brahma) lan kagoenan warna-warna, kajata matja, noelis, mbaṭik, medel; bandjoer jasa tjanḍi-tjanḍi lan omah apik-apik. Wong Priboemi diweroehake marang barang-pedagangan warna-warna, jaikoe bangsa sanḍang-penganggo, bangsa gegaman, peni-peni awowdjoed ontjen motiara, bekakas-bekakas lijane kang abakal gaḍing oetawa emas, lan sapanoenggalane.
Çrivijaya ikoe terang jen kegolong kang geḍe ḍewe, malah bokmenawa dadi baboning kawroeh lan kagoenan toemraping tanah-tanah lijane kang kasboet ing ḍoewoer. Ana kang ngira jen praboe Jayawarman, narendra ing Kambodja, kang miwiti jasa koeṭa lan tjanḍi-tjanḍi Angkor, ikoe darahing ratoe ing Soematra.
Pradja-pradja maoe ing sekawit nganti soewe enggone nganggo agama Boeda.
Kang wus kasumurupan, karajane bangsa Indhu ana ing Tanah Jawa, kang dhisik dhewe, diarani karajan “Tarumanagara” (Tarum = tom. kaline jeneng Citarum).
Karajan iku mau dhek abad kaping 4 lan 5 wis ana, dene titi mangsaning adege ora kawruhan. Ratu ratune darah Purnawarman. Mirit saka gambar gambar kembang tunjung kang ana ing watu watu patilasan, darah Purnawarman iku padha nganggo agama Wisnu.
Ing tahun 414 ana Cina aran Fa Hien, mulih saka enggone sujarah menyang patilasane Resi Budha, ing tanah Indhu Ngarep mampir ing Tanah Jawa nganti 5 sasi. Ing cathetane ana kang nerangake mangkene :
1. Ing kono akeh wong ora duwe agama (wong Sundha), sarta ora ana kang tunggal agama karo dhewekne: Budha.
2. Bangsa Cina ora ana, awit ora kasebut ing cathetane.
3. Barengane nunggang prahu saka Indhu wong 200, ana sing dedagangan, ana kang mung lelungan, karepe arep padha menyang Canton.
Yen mangkono dadi dalane dedagangan saka tanah Indhu Ngarep menyang tanah Cina pancen ngliwati Tanah Jawa. Ing Tahun 435 malah wis ana utusane Ratu Jawa Kulon menyang tanah Cina, ngaturake pisungsung menyang Maharaja ing tanah Cina, minangka tandhaning tetepungan sarta murih gampang lakuning dedagangan.
Karajan Tarumanagara mau ora kasumurupan pirang tahun suwene lan kepriye rusake. Wong Indhu ana ing kono ora ngowahake adat lan panguripane wong bumi, awit pancen ora gelem mulangi apa apa, lan wong bumi uga durung duwe akal niru kapinterane wong Indhu.
Ewa dene meksa ana kaundhakaning kawruhe, yaiku mbatik lan nyoga jarit.

02 Perangan Kang Kapisan
Bab 2
Karajan Indhu ing Jawa Tengah (abad kaping 6)

Mirit saka:
1. Cathetane bangsa Cina.
2. Unining tulisan tulisan kang ana ing watu watu lan candhi.
3. Cathetane sawijining wong Arab, wis bisa kasumurupan sathithik sathithik mungguh kaananing wong Indhu ana ing Tanah Jawa Tengah dhek jaman samono.
Nalika wiwitane abad kang kanem ana wong Indhu anyar teka ing Tanah Jawa Kulon. Ana ing kono padha kena ing lelara, mulane banjur padha nglereg mangetan, menyang Tanah Jawa Tengah.
Wong Jawa wektu samono, isih kari banget kapinterane, yen ditandhing karo wong Indhu kang lagi neneka mau; mulane banjur dadi sor-sorane. Wong Indhu banjur ngadegake karajan ing Jepara. Omah omah padunungane wong Jawa, ya wis memper karo omah omahe wong jaman saiki, apayon atep utawa eduk lan wis nganggo kepang. Enggone dedagangan lelawanan karo wong Cina; barang dedagangane kayata: emas, salaka, gading lan liya liyane. Cina cina ngarani nagara iku Kalinga, besuke, ya diarani: Jawa. Karajan mau saya suwe saya gedhe, malah nganti mbawahake karajan cilik cilik 28 (wolu likur).
Wong Cina uga nyebutake asmane sawijining ratu putri: Sima; dikandakake becik banget enggone nyekel pangrehing praja (tahun 674). Tulisaning watu kang ana cirine tahun 732, dadi kang tuwa dhewe, katemu ana sacedhake Magelang, nyebutake, manawa ana ratu kang jumeneng, jejuluk Prabu Sannaha, karajane gedhe, kang klebu jajahane yaiku tanah tanah Kedhu, Ngayogyakarta, Surakarta lan bokmenawa Tanah Jawa Wetan uga klebu dadi wewengkone karajan iku.
Mirit caritane, karajan kang kasebut iku tata tentrem banget kaya kang kasebut ing tulisan kang katemu ana ing patilasan: Nadyan wong wong padha turu ana ing dalan dalan, ora sumelang, yen ana begal utawa bebaya liyane. Mirit kandhane sawijining wong Arab, dhek tengah tengahane abad kang kaping sanga, ratu ing Tanah Jawa wis mbawahake tanah Kedah ing Malaka (pamelikan timah).
Karajan ing dhuwur iki sakawit ora kawruhan jenenge, nanging banjur ana karangan kang katulis ing watu kang titi mangsane tahun 919, nyebutake karajan Jawa ing Mataram. Jembar jajahane, mungguha saiki tekan Kedhu, Ngayogyakarta, Surakarta; manglore tekan sagara; mangetane tekan tanah tanah ing Tanah Jawa Wetan sawatara. Kuthane karan : Mendhangkamulan.
Wong Arab ngandhakake, ana ratu Jawa mbedhah karajan Khamer (Indhu Buri). Sing kasebut iki ayake iya karajan Mataram mau. Kajaba Khamer, karajan Jawa iya wis mbawahake pulo pulo akeh. Pulo pulo iku mawa gunung geni. Karajan Jawa mau sugih emas lan bumbu craken. Wong Arab iya akeh kang lelawanan dedagangan.
Sabakdane tahun 928 ora ana katrangan apa apa ing bab kaanane karajan Mataram. Kang kacarita banjur ing Tanah Jawa Wetan. Ayake bae karajan Mataram mau rusak dening panjebluge gunung Merapi (Merbabu), dene wonge kang akeh padha ngungsi mangetan. Ing abad 17 karajan Mataram banjur madeg maneh, gedhe lan panguwasane irib iriban karo karajan Mataram kuna.
Agamane wong Indhu sing padha ngejawa rupa rupa. Ana ing tanah wutah getihe dhewe ing kunane wong Indhu ngedhep marang Brahma, Wisnu lan Syiwah, iya iku kang kaaranan Trimurti. Kejaba saka iku uga nembah marang dewa akeh liya liyane, kayata: Ganesya, putrane Bethari Durga.
Manut piwulange agama Indhu pamerange manungsa dadi patang golongan, yaiku:
- para Brahmana (bangsa pandhita).
- para Satriya (bangsa luhur).
- para Wesya (bangsa kriya).
- para Syudra (bangsa wong cilik).
Piwulange agama lan padatane wong Indhu kaemot ing layang kang misuwur, jenenge Wedha. Kira kira 500 tahun sadurunge wiwitane tahun Kristen, ing tanah Indhu ana sawijining darah luhur peparab Syakya Muni, Gautama utawa Budha. Mungguh piwulange geseh banget karo agamane wong Indhu mau. Resi Budha ninggal marang kadonyan, asesirik lan mulang muruk marang wong. Kajaba ora nembah dewa dewa, piwulange: sarehne wong iku mungguhing kamanungsane padha bae, dadine ora kena diperang patang golongan. Para Brahmana Indhu mesthi bae ora seneng pikire, mulane kerep ana pasulayan gedhe. Ana ing tanah Indhu wong Budha mau banjur peperangan karo wong agama Indhu. Wusana bangsa Budha kalah lan banjur ngili menyang Ceylon sisih kidul, Indu Buri, Thibet, Cina, Jepang. Mungguh wong agama Indhu iku pangedêpe ora padha. Ana sing banget olehe memundhi marang Syiwah yaiku para Syiwaiet (ing Tanah Jawa Tengah); ana sing banget pangedêpe marang Wisynu, yaiku para Wisynuiet (ing Tanah Jawa Kulon). Kajaba saka iku uga akeh wong agama Budha, nanging ana ing Tanah Jawa agama agama iku bisa rukun, malah sok dicampur bae. Petilasane agama Indhu mau saikine akeh banget, kayata:
- Candhi candhi ing plato Dieng (Syiwah), iku bokmenawa yasane ratu darah Sanjaya.
- Candhi ing Kalasan ana titi mangsane tahun 778, ayake iki candhi tuwa dhewe (Budha), yasane ratu darah Syailendra.
- Candhi Budha kang misuwur dhewe, yaiku Barabudhur lan endut.
- Candhi Prambanan (Syiwah). Ing sacedhake Prambanan ana candhi campuran Budha lan Syiwah.

03 Perangan Kang Kapisan 
Bab 3
Karajan Ing Tanah Jawa Wetan
(wiwitane abad 10 – tahun 1220)

Ing dhuwur wus kasebutake yen Tanah Jawa Wetan, kabawah karajan Indhu ing Mataram; nanging wong Indhu kang manggon ana ing Tanah Jawa Wetan ora pati akeh, yen katimbang karo kang manggon ing Tanah Jawa Tengah (Kedhu). Marga saka iku wong Indhu kudu kumpul karo wong bumi, prasasat tunggal dadi sabangsa. Ing wiwitane abad 10 ana pepatihing karajan Tanah Jawa Tengah aran Empu Sindhok lolos mangetan. Let sawatara tahun empu Sindhok mau jumeneng ratu ing Tanah Jawa Wetan, karajane ing Kauripan (Paresidhenan Surabaya sisih kidul).
Ambawahake: Surabaya, Pasuruwan, Kedhiri, Bali bok manawa iya kabawah. Enggone jumeneng ratu tekan tahun 944 lan iya jejuluk Nata ing Mataram. Nata ing Mataram mau banget pangedêpe marang agama Budha. Empu Sindhok misuwur wasis enggone ngereh praja. Ana cathetan kang muni mangkene: “Awit saka suwening enggone jumeneng ratu, marcapada katon tentrem; wulu wetuning bumi nganti turah turah ora karuhan kehe.”
Ing tahun 1010 Erlangga tetep jumeneng ratu, banjur nerusake enggone mangun paprangan lan ngelar jajahan. Ing tahun 1037 enggone paprangan wis rampung, negara reja, para kawula padha tentrem. Dene karatone iya ana ing Kauripan. Sang Prabu Erlangga ora kesupen marang kabecikaning para pandhita lan para tapa, kang gedhe pitulungane nalika panjenengane lagi kasrakat.
Minangka pamalesing kabecikane para pandhita, Sang Nata yasa pasraman apik banget, dumunung ing sikile gunung Penanggungan. Pasraman mau kinubeng ing patamanan kang luwih dening asri, lan rerenggane sarwa peni sarta endah. Saka edine, nganti misuwur ing manca praja, saben dina aselur wong kang padha sujarah mrono.
Pangadilane Sang Nata jejeg. Wong desa kang nrajang angger angger nagara padha kapatrapan paukuman utawa didhendha. Kecu, maling, sapanunggalane kapatrapan ukum pati. Sang Prabu enggone nindakake paprentahan dibantu ing priyagung 4, padha oleh asil saka pametuning lemah lenggahe.
Saka enggone manggalih marang tetanen yaiku pagaweyaning kawula kang akeh, Sang Nata yasa bendungan gedhe ana ing kali Brantas. Sang Nata uga menggalih banget marang panggaotan lan dedagangan. Kutha Tuban nalika samono panggonan sudagar, oleh biyantu akeh banget saka Sang Prabu murih majuning dedagangan lan lelayaran.
Sang Nata yen sinewaka lenggah dhampar (palenggahan cendhek pesagi), ngagem agem ageman sarwa sutra, remane diukel lan ngagem cênela. Yen miyos nitih dwipangga utawa rata, diarak prajurit 700. Punggawa lan kawula kang kapethuk tindake Sang Nata banjur padha sumungkem ing lemah (ndhodhok ngapurancang?). Para kawula padha ngore rambut, enggone bebedan tekan ing wates dhadha. Omahe kalebu asri, nganggo payon gendheng kuning utawa abang. Wong lara padha ora tetamba mung nyuwun pitulunganing para dewa bae, utawa marang Budha. Wong wong padha seneng praon lan lelungan turut gunung, akeh kang nunggang tandhu utawa joli. Dhek samono wong wong iya wis padha bisa njoget, gamelane suling, kendhang lan gambang.
Karsane Sang Prabu besuk ing sapengkere kang gumanti jumeneng Nata putrane loro pisan, mulane kratone banjur diparo: Jenggala (sabageyaning: Surabaya sarta Pasuruwan) lan Kedhiri.
Dene kang minangka watese: pager tembok kang sinebut “Pinggir Raksa”, wiwit saka puncaking Gunung Kawi, mangisor, nurut kali Leksa banjur urut ing branglore kali Brantas saka wetan mangulon tekan ing desa kang saiki aran “Juga”, nuli munggah mangidul, teruse kira kira nganti tumeka ing pasisir. Gugur gugurane tembok iku saiki isih ana tilase, kayata ing sacedhaking kali Leksa, sakulon lan sakiduling kali Brantas, ing watesing afd. Malang lan Blitar.
Mungguhing babad Jawa jumenenge Prabu Erlangga kaanggep minangka pepadhang sajroning pepeteng, awit rada akeh caritane kang kasumurupan. Kawruh kasusastran wis dhuwur. Layang layange ing jaman iku tekane ing jaman saiki isih misuwur becik lan dadi teturutaning crita crita wayang. Layang layang mau basane diarani: Jawa Kuna, kayata:
1. Layang Mahabarata
2. Layang Ramayana lan Arjuna Wiwaha.
Karajan Jenggala ora lestari gedhe, awit pecah pecah dadi karajan cilik cilik, marga saka diwaris marang putraning Nata; yaiku praja Jenggala (Jenggala anyar); Tumapel utawa Singasari lan Urawan. Karajan cilik cilik kang cedhak wates Kedhiri or suwe banjur ngumpul melu Kedhiri, liyane isih terus madeg dhewe nganti tekan abad 13. Kerajan Kedhiri (Daha, Panjalu) mungguha saiki mbawahake paresidhenan Kedhiri, saperangane Pasuruwan lan Madiyun. Kuthane ana ing kutha Kedhiri saiki. Karajan mau bisa dadi kuncara. Ing wektu iku kasusastran Jawa dhuwur banget, nalika jamane Jayabaya (abad 12) ngluwihi kang uwis uwis lan tumekane jaman saiki isih sinebut luhur, durung ana kang madhani.
Ing tahun 1104 ing kedhaton ana pujangga jenenge: Triguna utawa Managocna. Pujangga iku sing nganggit layang Sumanasantaka lan Kresnayana. Raden putra utawa Panji kang kacarita ing dongeng kae, bokmenawa iya ratu ing Daha, kang jejuluk Prabu Kamesywara I. Jumeneng ana wiwitane abad kang kaping 12. Garwane kekasih ratu Kirana (Candra Kirana) putrane ratu Jenggala. Ing mangsa iki ana pujangga jenenge Empu Dharmaja nganggit layang Smaradhana. Raden Panji nganti saiki tansah kacarita ana lakone wayang gedhog lan wayang topeng. Pujanggane Jayabaya aran Empu Sedah lan Empu Panuluh. Empu Sedah ing tahun Saka 1079 (= 1157) methik saperanganing layang Mahabarata, dianggit lan didhapur cara Jawa, dijenengake layang Bharata Yudha. Wong Jawa ing wektu iku wis pinter, wong Indhu kesilep, karajan Indhu wis dadi karajan Jawa.

04 Perangan Kang Kapisan 
Bab 4
Ken Angrok Nelukake Karajan Karajan Cilik (1220 – 1247)

Ing tahun 1222 ana ratu ing Tumapel utawa Singasari, jenenge Ken Angrok.
Critane Ken Angrok iki saka layang Pararaton. Ketemune layang iki ana ing Bali dhek tahun 1891. Ken Angrok lair ana ing sacedhake Tumapel (Singasari), asal wong tani lumrah bae. Ken Angrok kacarita bagus rupane lan bisa nenarik katresnaning wong, nanging banget kareme marang pangaji aji lan wani marang penggawe luput. Ing sawijining dina ana Brahmana ketemu karo dhewekne, kandha yen dhewekne titising Wisnu. Anggone kandha mangkono iku, awit Brahmana mau ngerti yen Ken Angrok iku wong kang gedhe karepe lan kenceng budine. Brahmana banjur golek dalan bisane Ken Angrok kacedhak karo adipati ing kono, Sang Tunggul Ametung. Ora antara suwe kelakon Ken Angrok kaabdekake. Bareng wis mangkono, Ken Angrok banjur tansah golek dalan kapriye enggone bisa ngendhih Sang Adipati, nggenteni jumeneng. Ketemuning nalar Ken Angrok banjur ndandakake keris becik marang Empu Gandring. Sawise keris dadi, katon becik temenan, nganti mitrane Ken Angrok aran Keboijo kepencut kepengin nganggo, banjur nembung nyilih: oleh. Saka senenge, keris mau saben dina dianggo sarta dipamer pamerake, dikandhakake duweke dhewe. Bareng wis sawatara dina Ken Angrok banjur nyolong kerise dhewe kang lagi disilih ing mitrane mau dianggo nyidra Sang Adipati. Kelakon seda, keris ditinggal ing sandhinge layon. Urusaning prakara: mitrane Ken Angrok sing kena ing dakwa, diputus ukum pati. Ken Angrok banjur bisa oleh Sang putri randaning Tunggul Ametung lan gumanti madeg adipati: Sang Putri asmane Ken Dhedhes.
Sasuwene dicekel Ken Angrok negarane tata, reja, wong cilik banget sungkeme. Sawise mbedhah karajan cilik cilik ing Jenggala, Ken Angrok banjur emoh kebawah Kedhiri, malah ing tahun 1222 mbedhah praja Kedhiri nganti kelakon menang, Ratu ing Kedhiri Prabu Kertajaya seda nggantung sabalane kang padha tuhu. Kedhiri banjur ditanduri adipati kabawah Singasari. Bareng para ratu darah Empu Sindhok wis kalah kabeh karo Ken Angrok, Ken Angrok banjur jumeneng Ratu gedhe, jejuluk Prabu Rejasa, yaiku kang nurunake para ratu ing Majapait.
Kacarita Sang Retna Dhedhes nalika sedane adipati Tunggul Ametung wis ambobot. Bareng wis tekan mangsane, Sang Retna mbabar putra kakung, diparingi peparab Raden Anusapati. Wiwit timur nganti diwasa Sang Pangeran ora ngerti yen satemene dudu putrane Prabu Rejasa, nanging rumangsa yen ora ditresnani ing Sang Prabu, beda banget karo rayi rayine. Ing sawijining dina Anusapati kelair marang ibune mangkene: “Ibu, punapa, dene Kangjeng rama punika teka boten remen dhateng kula?” Sang Retna banget trenyuhing galih mireng atur sasambate kang putra, wasana banjur keprojol pangandikane; kang putra dicritani lelakone wiwitan tekan wekasan. Anusapati banget ing pangungune, sanalika banjur duwe sedya males ukum, nanging isih sinamun ing semu. Keris yasane Empu Gandring disuwun, pawatane mung kepingin banget anganggo. Kang ibu lamba ing galih, keris diparingake.
Anusapati banjur nimbali abdine kekasih, diparingi keris mau lan diweruhake ing wewadine. Bengine Sang Prabu seda kaprajaya ing duratmaka. Layone Sang Prabu dicandhi ana ing Kagenengan (cedhak Malang). Anusapati nggenteni jumeneng Nata. Anusapati jumeneng ora suwe, awit Raden Tohjaya ngerti yen Anusapati kang nyedani ramane, mulane sumedya males ukum lan iya kelakon. Tohjaya jumeneng Nata, nanging iya ora suwe. Tohjaya utusan mantrine aran Lembu Ampal, didhawuhi nyirnakake kalilipe loro, yaiku: Ranggawuni, putrane Anusapati, lan nakdulure kang aran Narasingamurti; yen ora bisa kelakon, Lembu Ampal dhewe bakal kena ukum pati.
Dumadakan ana sawijining Brahmana kang welas marang raden loro, banjur wewarah saperlune. Satriya loro banjur ndhelik ana ing panggonane Panji Patipati. Lembu Ampal nggoleki raden loro ora ketemu, banjur ora wani mulih, ngungsi marang Panji Patipati. Bareng ana ing kono mbalik ngiloni raden loro, malah ngrembugi para punggawa kang ora cocog karo Tohjaya diajak ngraman, wasana kelakon, Sang Prabu nganti nemahi seda.
Ranggawuni jumeneng Nata ajejuluk Syri Wisynuwardhana nganti nakdhereke Narasinga. Nganti tekan ing seda priyagung loro mau rukun banget, nganti dibasakake: “Kaya Wisynu lan kang raka Bathara Endra”. Karatone mundhak gedhe pulih kaya dhek jamane Prabu Erlangga, malah jajahane wuwuh Madura. Sang Nata seda ing tahun 1268, layone diobong kaya adat, awune sing separo dicandhi ana ing Weleri, ditumpangi reca Syiwah, sing separo dipethak ana candhi Jago (Tumpang) nganggo reca Budha. Dadi tetela ing wektu iku agama Syiwah karo Budha campur.

05 Perangan Kang Kapisan
Bab 5
Jumenenge Kartanagara ing Tumapel (1268 – 1292)

Ratu Singasari kang Kaping V, jumeneng mekasi. Sasedane Syri Wisynuwardhana pangeran pati jumeneng Nata, ajejuluk Prabu Kartanagara. Sang Prabu manggalih marang kawruh kagunan, lan kasusastran, lan iya manggalih marang undhaking jajahan, nanging kurang ngatos atos, lan kersa ngunjuk nganti dadi wuru. Ana nayakaning praja aran Banyak Widhe utama Arya Wiraraja, tepung becik lan Jayakatwang, adipati ing Daha. Satriya iku ora sungkem marang ratune, malah wis sekuthon karo Jayakatwang, arep mbalela. Dumadakan ana punggawa kang matur prakara iku, nanging Sang Prabu ora menggalih, Wiraraja malah diangkat dadi adipati ana ing Madura.
Pepatihe Sang Nata aran Raganatha rumeksa banget marang ratune, nganti sok wani ngaturi penget marang Sang Prabu ing bab kang ora bener, nanging Sang Prabu ora rena ing galih, ora nimbangi rumeksaning patih setya iku, malah banjur milih patih liya kang bisa ngladeni karsane. Patih wredha diundur, winisuda dadi: nayaka pradata, dadi wis ora campur karo prakara pangreh praja. Patih anyar senenge mung ngalem marang ratune lan ngladosi unjuk unjukan.
Ana utusan saka ratu agung ing nagara Cina (Chubilai) dhawuh supaya Prabu Kartanagara nyalirani dhewe utawa wakilsuwana marang nagara Cina perlu caos bekti (tahun 1289). Sang Prabu duka banget. Bathuking Cina utusan digambari pasemon kang ora apik, nelakake dukane Sang Prabu. Bareng tekan ing nagara Cina patrape ratu Jawa kang mangkono iku mau njalari dukane ratu binathara ing Cina, Ing tahun1292 ana prajurit gedhe saka ing Cina arep ngukum ing kuwanene wong Jawa. Wiraraja sasuwene ana ing Madura isih ngrungok ngrungokake apa kang kalakon ana ing Singasari, lan iya weruh uga yen ing wektu iku prajurit Singasari dilurugake menyang Sumatra. Wiraraja ngajani Jayakatwang akon nangguh mbedhah Singasari, mumpung nagara lagi kesisan bala. Jayakatwang ngleksanani, lan Singasari kelakon bedhah. Ratu lan patihe katungkep ing mungsuh isih terus unjuk unjukan bae (wuru), mulane ora rekasa pinurih sedane.
Raden Wijaya, wayahe Narasinga, nuli umangsah ngetog kaprawiran mbelani nagara lan ratune, nanging wis kaslepek karoban wong Daha, mulane banjur kepeksa ngoncati, mung kari nggawa bala 12, genti genti nggendhong Sang Putri garwane Raden Wijaya, putrane Prabu Kartanagara. Lampahe Raden Wijaya sasentanane nusup angayam alas. Kalebu wilangan 12 iku ana satriyane loro, putrane Wiraraja, duwe atur marang Gustine supaya ngungsi menyang Madura. Sang Pangeran maune ora karsa, nanging suwe suwe nuruti. Ana ing Madura ditampani kalawan becik. Rembuge Wiraraja, Raden Wijaya diaturi suwita menyang Daha. Wiraraja sing arep nglantarake. Yen wis kelakon suwita Raden Wijaya diaturi nyetitekake para punggawa ing Daha, sapa sing kendel utawa jirih, tuhu utawa lamis. Yen wis antara suwe diaturi nyuwun tanah tanah Trik, dibabada banjur dienggonana. Raden Wijaya nurut ing pitudhuh, lan iya kelakon suwita ing Daha. Kacarita pasuwitane kanggep banget, amarga saka pintere nuju karsa, lan saka pintere olah gegaman; wong sa Daha ora ana sing bisa ngalahake. Kabeh piwulange Wiraraja ditindakake, dilalah Sang Prabu teka dhangan bae, malah bareng tanah Trik wis dibabad, Raden Wijaya nyuwun manggon ing kono iya dililani. Kacarita nalika babade tanah Trik mau, ana wong kang methik woh maja dipangan, nanging rasane pait. Awit saka iku desa ingkono mau banjur dijenengake Majapait. Bareng Raden Wijaya wis manggon ing Majapait, rumangsa wis wayahe tata tata males ukum, ngrusak kraton Daha, ananging Wiraraja akon sabar dhisik, awit isih ngenteni prajurit saka nagara Cina kang arep ngukum wong Singasari. Karepe Wiraraja arep ngrewangi Cina bae dhisik, besuke arep mbalik mungsuh Cina. Wiraraja banjur boyong sakulawargane lan saprajurite menyang Majapait ngumpul dadi siji karo Raden Wijaya.

06 Perangan Kang Kapisan
Bab 6
Karajan Melayu Ing Bab 5 ana critane
Prabu Kartanagara enggone anjangka undhaking jajahane.

Ana ing tanah Sumatra kelakon bisa oleh jajahan. Ing ngisor iki crita sathithik tumraping karajan karajan ing tanah Melayu. Kacarita ratu ing Funan, kira kira ing sajroning abad 3 ngelar jajahan, ngelun tanah Sumatra, Jawa lan liya liyane, ayake ratu iku kang yasa reca reca ing tanah Pasemah. Ing abad kapitu ana golonganing para pangeran saka ing Indhu Buri, padha manggon ing sakiwa tengening Palembang, banjur ngedegake nagara gedhe, jenenge karajan çrivijaya (= Syriwijaya, sinebut ing bangsa Cina nagara: Sambotsai). Ratu ratune padha darah Warman, isih dumunung sanak karo darah Purnawarman ing Tanah Jawa dhek abad 4 – 5, apadene darah Mulawarman ing Kutai lan Borneo dhek watara tahun 400. Nagara çrivijaya jajahane kira kira Sumatra sisih kidul lan tengah, Malaka, Kamboja lan malah tekan Tanah Jawa. Ing tahun 686 ratu agung ing negara çrivijaya nglurugi Tanah Jawa, awit Tanah Jawa ora tuhu pangedhêpe marang çrivijaya. Sajroning abad 10 prajurit Jawa genti nglurugi çrivijaya, menang, nanging ora suwe çrivijaya bisa kombul maneh. Praja iku ajeg enggone nglakokake utusan marang Narendra ing Cina. Ing sajroning abad 12 lan 13 nagara gedhe çrivijaya pecah dadi karajan cilik cilik. Darah Warman jumeneng ana ing tanah kang sinebut tanah: “Melayu” yaiku saikine Jambi. Rehning pasisire tanah Melayu kono akeh rerusuh, wonge akeh kang padha ngungsi marang tanah pagunungan kang loh, ana ing kono padha dedhukuh. Bareng Tanah Jawa gedhe panguwasane, Prabu Kartanagara (1268 – 1292) kalakon bisa ngrusak kutha Pasei, lan ngejegi Jambi, Palembang, Riouw sarta kutha kutha akeh ing Borneo apadene pulo pulo ing Moloko. Ing saantaraning tahun 1275 lan 1293 wong Jawa nglurugi tanah pagunungan Jambi mau yaiku tanah kang besuke aran Menangkabau. Lurugan iku diarani: Pamalayu. Ing tahun 1268 Prabu Kartanagara angganjar reca marang ratu ing Dharmmaçraya (Darmasraya) uga dumunung ing tanah Jambi, ing saikine ora adoh karo Sungai Lansat. Karajan iku ing besuke kalebu jajahan Majapait, rajane darah Warman jejuluk Tribuwana (Mauliwarman) kagungan garwa bangsa Melayu, kang putrine (putrane putri) ayake dai garwane Raden Wijaya biyen. Sang Raja Tribhuwana melu karo bangsa Jawa nglurugi tanah Padhang Hulu. Miturut carita Melayu, lurugan mau ora oleh gawe, mung marga saka klebu ing gelar, kalah enggone adu kebo, mulane kuthane banjur jeneng Menangkabau iku. Ana raja wewengkone karajan Dharmmaçraya jejuluk Adityawarman nagarane ing Malayupura, kang ing tahun 1347 wus merdika, ambawa pribadhi, iku nglurugi Menangkabau, nanging ora nganti dadi perang, malah banjur diangkat dadi raja ing kono, awit pancen dianggep bangsa Melayu. Jumenenge ana ing Menangkabau wiwit tahun 1347 tekan 1375, kecrita ing kawicaksanane lan pintere nyekel praja.
Tumeka saprene Sang Adityawarman sarta nayakane loro kang aran Papatih Sabatang lan Kyai Katumanggungan isih dipundhi pundhi marang bangsa Menangkabau. Sapungkure Sang Aditya wis ora ana raja ing Menangkabau kang kecrita. Negarane pecah pecah, ing saiki isih akeh titike, mungguh ing kaluhuraning para raja Jawa asal Indhu, ana ing tanah Menangkabau kono, luwih luwih tumraping basa lan sastrane. Darah raja raja kuna ing Menangkabau mau enteke durung lawas, kang pungkas pungkasan putri, sedane lagi saiki bae.
Ing tahun 1377 kutha Sanbotsai ing tanah Palembang rinusak ing balane Prabu Ayamwuruk. Kang kuwasa ing tanah Palembang kasebut jeneng Arya Damar nurunake Raden Patah (+/- tahun 1500). Awit saka ambruking karaton Majapait, Palembang iya katut apes, besuke kalah karo Banten. Kaluhuraning Tanah Jawa ana ing Sumatra sisih kidul kono tumekane dina iki uga iya isih akeh tilas tilase.

07 Perangan Kang Kapisan
Bab 7
Perang Cina lan Adege Karajan Majapait (1292)

Ing tengah tengahane tahun 1292 Maharaja Choebilai sida ngangkatake wadya bala menyang ing Tanah Jawa perlu arep ngukum Prabu Kartanagara. Ana ing pacekan (Surabaya) prau Jawa kalah, nuli bala Cina arep nglurugi9 Daha, kang dikira panggonane Kartanagara (kang nalika iku wis seda). Kacarita Raden Wijaya dhek jaman samono wus wiwit mbalela marang Jayakatwang ratu ing Daha. Sarehne duwe pangarep arep bisaa ditulungi ing Cina numpes ratu ing Daha, mulane Raden Wijaya banjur gawe gelar ethok ethok arep teluk marang senapati Cina. Kabeneran ora let suwe Majapait, panggonane Raden Widjaya ditempuh ing wong Daha, Raden Wijaya entuk pitulungane wong Cina bisa menang. Wasana ing tahun 1293 kutha Daha dikepung ing balane Shih Pih lan Raden Wijaya, Daha bedhah, ratune kacekel, peni peni raja peni dijarah rayah, Raden Wijaya nulungi putri putri, putrane Prabu Kartanagara digawa oncad menyang Majapait. Ora antara suwe, marga saka akale Wiraraja, Raden Wijaya bisa ngusir prajurit Cina. Wondene prajurit mau, senadyan kesusu susu meksa isih bisa anggawa barang rayahan, pengaji mas satengah yuta tail lan tawanan wong satus saka Daha. Raden Wijaya banjur jumeneng Nata ing Majapait, jejuluk Kertarejasa Jayawardhana utawa Brawijaya I (tahun 1294 – 1309).
Sawise jumeneng Nata, Sang Prabu anggeganjar marang sakabehing kawula kang maune labuh, marang panjenengane. Wiraraja dibagehi tanah Lumajang saurute. Putrine Kartanagara papat pisan dadi garwane Sang Prabu, lan isi ana garwa paminggir siji saka tanah Melayu aran Sri Indresywari. Saka garwa paminggir iki Sang Prabu kagungan putra R. Kaligemet, kang besuke nggentos kaprabon, ajejuluk Jayanegara, saka Prameswari Sang Prabu peputra putri loro. Ing tahun 1295 R. Kalagemet lagi yuswa sataun wis diangkat dadi pangeran pati lan dadi ratu ing Kedhiri, ibune kang ngembani nyekel praja Kedhiri. Ing nalika panjenengane Prabu Kertarejasa Jayawardhana iku, Tanah Jawa karo Cina becik maneh, perdagangane gedhe, wong Cina teka ing Tanah Jawa nggawa mas, salaka, merjan, sutra biru, sutra kembang kembangan, bala pecah lan dandanan wesi. Saka ing Tanah Jawa, Cina kulak: beras, kopi kapri, rami, bumbon craken luwih luwih mrica, barang barang mas utawa salaka, bangsa dandanan kuningan utawa tembaga, tenunan kapas lan sutra, welirang, gading, cula warak, kayu warna warna, manuk jakatuwa lan barang nam naman.
Ing Tanah Jawa ing wektu iku akeh palabuhan rame, kayata: Tuban, Sedayu; Canggu. Nalika jamane ratu iki ing bawah karaton Majapait kena dibasakake ungsum kraman. Para satriya kang melu lara lapa dhek jamane Raden Wijaya saiki ora oleh ati, awit Sang Prabu mung anggega aturing nayakane kang aran Mahapati, wasana para satriya mau banjur genti genti padha ngraman, nanging temahan asor jurite. Ing tahun 1328 Sang Prabu seda, dicidra ing dukun kang didhawuhi ambedhel salirane. Sasedane Prabu Jayanegara kang gumanti sadhereke putri, kang sesilih Bhreng Kauripan banjur jejuluk Jayawisynuwardhani. Sang nata dewi krama oleh satriya, kekasih Kartawardhana, misuwur pinter, sregep lan jejeg penggalihe. Sang Pangeran diangkat dadi panggedhening jaksa lan oleh lungguh bumi Singasari sawewengkone. Gajahmada dadi warangkaning ratu. Karepe Gajahmada arep nungkulake satanah Jawa kabeh lan pulo pulo sakiwatengene. Ora let suwe yaiku tahun 1334 Sumbawa lan Bali bedhah banjur kabawah marang Majapait, mangka Bali nalika samana wis mbawahake Lombok, Madura, Blambangan lan Selebes sabageyan. Senapatining prajurit kang ngelar jajahan ing sajabaning Jawa aran Nala. Ing tahun 1334 Sang Raja putri mbabar miyos kakung diparabi Ayam Wuruk, kang banjur dijumenengake Nata, nanging isih diembani kang ibu nganti tekan tahun 1350.

08 Perangan Kang Kapisan 
Bab 8
Ayam Wuruk, Syri Rajasanagara,
Ratu kang kaping IV ing Majapait (tahun 1350 – 1389)

Awit saking gedhene lelabuhane Patih Gajahmada, nagara Majapait saya suwe saya misuwur kuwasane. Prabu Ayam Wuruk tetep jumeneng ratu agung binathara ngereh sapepadhaning ratu. Sang Nata krama oleh nakdhereke piyambak kang wewangi Retna Susumnadewi. Para santanane padha ginadhuhan tanah dhewe dhewe ing samurwate. Dene kuwajibane para santana utawa adipati mau ing mangsa kang wus ditamtokake kudu ngadhep ing panjenengane Nata, mulane kabeh padha duwe dalem becik becik ana ing Majapait, muwuhi asrining nagara. Ing jaman iku ana pujangga kraton aran “Prapanca” (Budha). Ing tahun 1365 pujangga iki nganggit layang kang aran Nagarakertagama. Ana maneh pujangga aran Empu Tantular nganggit layang Arjunawiwaha. Majapait ing wektu iku emeh mbawahake satanah Indhiya Wetan kabeh, kayata: Tanah Jawa Wetan lan Tengah, Sumatra, wiwit Lampung tekan Acih (Perlak), Borneo (Banjarmasin), Selebes (Banggawai, Salaiya, Bantaiyan), Flores (Larantuka), Sumbawa (Dompo), saparoning Malaka lan sabageyaning Nieuw Guinea.
Tanah Sundha ora ditelukake. Kang jumeneng ratu ana ing tanah Sundha mau ajejuluk Prabu Wangi, putrane putri dilamar Prabu Ayam Wuruk iya dicaosake, ananging Prabu Wangi banjur pasulayan karo Patih Gajahmada, nganti dadi perang. Prabu Wangi seda ing paprangan lan akeh punggawane kang mati ana paprangan; ewadene tanah Sundha ora dibawah Majapait, isih madeg dhewe ing sateruse.
Ing Jaman samono paro ajar utawa pandhita (agama Budha utawa Syiwah) melu nindakake paprentahan nagara, mulane padha diparingi lungguh bumi dhewe dhewe kang diarani bumi: Pradikan. Padesan ing sakubenging candhi utawa padhepokaning para pandhita lumrahe uga dadi bumi pradikan, wonge diwajibake jaga lan ngopeni candhi padhepokan mau. Kawula liyane padha kena pajeg prapuluhan (saprapuluhing pametuning bumine), lan kena ing pagaweyan gugur gunung lan sapepadhane. Pajeg rajakaya, pajeg panggaotan lan tambangan ing wektu samono iya wis ana. Pametoning praja gedhe banget, perlu kanggo ragad perang lan kanggo kapraboning Sang Nata sarta kanggo yeyasan nagara, kayata: kraton, gedhong gedhong, pasanggrahan pasanggrahan lan liya liyane.
Ing nagara Majapait wis akeh omah kang becik becik, payone sirap, dene omah kang lumrah padha apager gedheg, ananging ing jero racake ana pethine watu kang santosa perlu kanggo nyimpen barange kang pangaji. Wong wong dhek jaman samono padha doyan nginang, senengane padha tuku bala pecah saka juragan Cina, pambayare nganggo dhuwit sing diarani Kepeng. Wong lanang padha ngore rambut, wong wadon gelungan kondhe. Wiwit enom wong wong padha nganggo gegaman keris, lan gegaman iku kerep diempakake. Wong yen mati jisime diobong, yen sing mati iku bangsa luhur utawa wong sugih bojo bojone (randha randhane) padha melu obong. Ora adoh saka nagara ana papan kanggo adu adu kewan utawa uwong utawa kanggo karameyan liya liyane. Papan iku arane “Bubat”. Sang Nata kerep lelana tinggal nagara, ing Blambangan saurute iya tau dirawuhi.
Prakara perdagangan iya dadi gedhe banget, awit saka majuning lelayaran kagawa saka kehing nagara nagara kang kabawah ing Majapait sing kelet letan sagara. Bab kagunan, kayata: ngukir ukir sapepadhane, kombule ing Tanah Jawa Wetan dhek pungkasane abad kang katelulas, lan ing wiwitane abad kang pat belas, mung bae panggawene reca reca kang apik apik iku nganggo tuntunaning wong Indhu utawa nurun kagunan Indhu. Cekaking carita: Nalika panjenengane Prabu Ayam Wuruk iku, Majapait lagi unggul unggule, samubarang lagi sarwa onjo. Prabu Ayam Wuruk tilar putra kakung miyos saka selir asma “Bhre Wirabhumi” jumeneng Nata ana ing bageyan kang wetan. Dene kang nggenteni keprabon Majapait putra mantune Sang Nata, ajejuluk Wikramawardhana (tahun 1389 – 1400). Ing tahun 1400 Sang Prabu seleh keprabon, kersane arep mandhita, ananging sapengkere Sang nata, putra lan sentanane padha rebutan nggenteni keprabon. Prabu Wikramawardhana banjur kapeksa kundur jumeneng ratu maneh nganti tekan tahun 1428. Sajroning jumeneng sing keri iki Sang Prabu nerusake merangi santanane kang wus kabanjur ngraman nalika Sang Prabu jengkar saka kraton. Rehning perang iki nganti suwe dadi nganakake kapitunan akeh lan karusakan gedhe, awit teluk telukan ing tanah sabrang banjur padha wani mbangkang wus ora gelem kabawah Majapait. Tataning kawula iya banjur rusak. Prakara paten pinaten wis dadi lumrah. Akeh wong main lan adu jago totohane gedheni. Ing tahun 1428 – 1447 kang jumeneng nata ratu putri jejuluk Retna Dewi Suhita, putrane Prabu Wikramawardhana saka garwa paminggir. Teruse banjur banjur Prabu Kertawijaya (1447 – 1452) lan maneh Prabu Bhra Hiyang Purwawisyesa (1456 – 1466), Pandan Salas (1446 – 1468), banjur Prabu Bhrawijaya V (1468 – 1478). Mungguh babade ratu ratu kang wekasan iki ora terang, mulane ora disebutake. Ana ratu ing nagara Keling (salor wetane Kedhiri, sakidul kulone Surabaya) jejuluk Prabu Ranawijaya Giridrawardhana ngelar jajahan nelukake Jenggala, Kedhiri lan uga mbedhah Majapait (tahun 1478). Bedhahe Majapait iku kuthane ora dirusak, awit ing tahun 1521 lan 1541 nagara Majapait isih kecrita kutha kang gedhe. Suwe suwe kutha Majapait dadi rusak, awit wong wonge kang ora seneng kaereh ing kraton liya, padha genti genti ninggal negarane, nglereg marang tanah Bali. Saiki Majapait mung kari patilasan bae, awujud pager bata tilas mubeng lan tilas gapura (Candhi Tikus, Bajang Ratu). Isih sajroning jaman Majapait, agama Islam wis mlebu saka sathithik, saya suwe saya bisa ngalahake dayaning agama Indhu ana ing Jawa Wetan.
Mungguh kaananing tanah Sundha ing wektu iku ora pati kasumurupan. Sawise krajan Tarumanagara dhek abad 4 lan 5, mung ana kang kacarita krajan Sundha ing tahun 1030 nagarane kira kira ing Cibadhak. Enggone ora ana wong manca kang mlebu mrono, marga saka kehing bajag kang padha nganggu gawe ing sauruting pasisir. Ing Priyangan sisih wetan ana krajane aran Galuh, kang ngadegake ayake ratu aran Pusaka, ratu liyane jejuluk Wastukencana lan Prabu Wang(g)i. ing tahun 1433 Sang Ratu Dewa iya Raja Purana, ngadegake kutha anyar aran Pakuan (Batutulis). Karajan iki aran Pajajaran. Tulisan kang ana ing watu kono nerangake manawa Sang Prabu yasa segaran. Pajajaran semune krajan rada gedhe lan ngerehake Cirebon barang.
Perangan Kang Kaping Pindho Babad Tanah Jawa Wiwit Adege Karajan Karajan Islam lan Tekane Bangsa Europa tumekane Gempale Karajan Mataram lan Ambruke Vereenig de Oost indische Compagenie (VOC) tahun 1500 – 1799.

09 Perangan Kang Kaping Pindho 
Bab 1
Karajan Demak lan Karajan Pajang +/- tahun 1500 – 1582

Wiwitane ing Tanah Jawa ana agama Islam ing antarane tahun 1400 – 1425.
Ing tahun 1292 ing tanah Perlak ing pulo Sumatra wis ana wong Islam; ing tahun 1300 ana wong Islam manggon Samudra Pasei. Ing pungkasane abad kang ping 14 ing Malaka iya wis ana wong Islam.Tekane padha saka Gujarat. Saka Malaka kono agama Islam mencar marang Tanah Jawa, tanah Cina, Indhiya Buri lan Indhiya Ngarep. Kang mencarake agama Islam ing Tanah Jawa dhisike yaiku sudagar Jawa saka Tuban lan Gresik, kang padha dedagangan ing Malaka, padha sinau agama Islam, dadine Islam terkadhang sok kepeksa. Sudagar sudagar jawa mau padha bali marang Tanah Jawa Wetan, sudagar Indhu lan Persi uga ana sing teka ing kono lan nuli mencarake agama Islam marang wong wong. Sing misuwur yaiku: Maulana Malik Ibrahim (wong Persi?), seda ana ing Gresik ing tahun 1419, nganti saiki pasareane isih.
Bareng kuwasane karaton Majapait saya suwe saya suda, para bupati ing pasisir rumangsa gedhe panguwasane, wani nglakoni sakarep karep. Para bupati mau lumrahe wis padha Islam wiwit tumapaking abad kaping 16 (tahun 1500 – 1525), Jalaran saka iku kerep bae perang karo para raja agama Indhu kang manggon ing tengahing Tanah Jawa.
Miturut carita: Sang Prabu Kertawijaya ing Majapait iku wis tau krama karo putri saka ing Cempa (tanah Indhiya Buri). Putri mau kapernah ibu alit karo Raden Rahmat utawa Sunan Ngampel (sacedhake Surabaya). Sunan Ngampel kagungan putra kakung siji, asma Sunan Bonang, lan putra putri siji, asma Nyai Gedhe Malaka. Nyai Gedhe Malaka iku marasepuhe Raden Patah utawa Panembahan Jimbun, yaiku kang sinebut: Sultan Demak kang kapisan.
Sunan Ngampel lan Sunan Bonang iku dadi panunggalane para wali. Para wali mau kang misuwur: Sunan Giri (sakidul Gresik), ana ing kono yasa kedhaton lan mesjid; Ki Pandan Arang (ing Semarang) lan Sunan Kali Jaga (ing Demak). Ing tahun 1458 ing Demak wis ana mesjid becik.
Padha padha bupati ing pasisir pati Unus iku kang kuwasa dhewe. Pati Unus uga kasebut Pangeran Sabrang Lor. Iku putrane Raden Patah utawa Panembahan Jimbun. Ing tahun 1511 Pati Unus mbedhah Jepara, Ing tahun 1513 nglurugi Malaka. Enggone tata tata arep nglurug mau nganti pitung tahun lawase. Lan bisa nglumpukake prau kehe nganti sangang puluh lan prajurit 12.000, apadene mriyem pirang pirang. Nanging panempuhe bangsa Portegis ing Malaka nggegirisi, nganti Pati Unus kapeksa bali lan ora oleh gawe. Pati Unus ing tahun 1518 uga ngalahake Majapait nanging Majapait dhek samana pancen wis ora gedhe. Kuthane ora dirusak, mung pusaka kraton banjur digawa menyang Demak sarta Pati Unus ngaku nggenteni ratu Majapait.
Ing tahun 1521 Pati Unus seda isih enem lan ora tinggal putra. Kang gumanti rayi let siji yaiku Raden Trenggana, jalaran rayine tumuli: Pangeran Sekar Seda Lepen, wis disedani putrane raden Trenggana, kang aran Pangeran Mukmin. Sajroning jumenenge Sultan Trenggana (tahun 1521 – 1550) karaton Demak kuwasa banget, nguwasani Tanah Jawa Kulon, ngereh kutha kutha ing pasisir lor lan uga mbawahake jajahan Majapait, sarta karaton Supit Urang (Tumapel) uga banjur kaprentah ing Demak. Dene Blambangan iku bawah Bali. Pelabuhan bawah Demak akeh sing rame, kayata: Jepara, Tuban, Gresik lan Jaratan. Gresik lan Jaratan iku sing rame dhewe, wong kang manggon ing kono luwih 23.000. Ing tahun 1546 Sunan Gunung Jati kalawan Sultan Trenggana arep mbedhah Pasuruwan. Kutha Pasuruwan banjur kinepung ing wadya bala, nanging durung nganti bedhah, pangepunge diwurungake, jalaran Sultan Trenggana seda cinidra dening sawijining punakawan santana, kang mentas didukani. Putrane Sultan Trenggana akeh. Putra putrine padha krama oleh priyayi gedhe gedhe. Ana sing krama oleh bupati ing Pajang, kang asma: Adiwijaya, yaiku Mas Krebet, Ki Jaka Tingkir utawa Panji Mas. Putrane Sultan Trenggana loro: Pangeran Mukmin utawa Sunan Prawata, lan Pangeran Timur, kang ing besuke dadi adipati ing Madura. Sunan Prawata iku kang nyedani Pangeran Sekar Seda Lepen. Ing semu putrane Pangeran Sekar Seda Lepen kang asma Arya Panangsang arep malesake sedane kang rama. Sakawit Arya Panangsang nyedani Pangeran Mukmin sagarwane, nuli putra mantune Sultan Trenggana, ora oleh gawe, malah Arya Panangsang bareng dipapagake perang, kalah nemahi pati. Adiwijaya banjur nguwasani Tanah Jawa: amboyong pusaka kraton menyang Pajang lan nuli dijumenengake Sultan dening Sunan Giri. Nalika Adiwijaya jumeneng ratu ana ing Pajang, blambangan lan Panarukan kabawah ratu agama Syiwah ing Blambangan, kang uga mbawahake Bali lan Sumbawa (tahun 1575). Jajahan jajahan ing Pajang kaprentah ing pangeran (adipati) yaiku: Surabaya, Tuban, Pati, Demak, Pemalang (Tegal), Purbaya (Madiyun), Blitar (Kedhiri), Selarong (Banyumas), Krapyak (Kedhu sisih kidul kulon, sakulone bengawan Sala.
Ana ing tanah Pasundhan karaton Pajang meh ora duwe panguwasa, jalaran ing tahun +/- 1568 tanah Banten dimerdikakake dening Hasanuddin, dadi tanah kasultanan.

10 Perangan Kang Kaping Pindho 
Bab 2
Karajan Mataram Nalika Jumenenge Senapati
(tahun 1582 – 1601)

Ana wong linuwih sinebut Kyai Gedhe Pamanahan, asale mung wong lumrah bae. Jalaran saka akeh lelabuhane marang Sultan Pajang, banjur didadekake patinggi ing Mataram. Nalika iku tanah Mataram durung reja lan Pasar Gedhe, padunungane Kyai Pamanahan mau isih awujud desa.
Putrane Kyai Gedhe Pamanahan kang asma Sutawijaya utawa Raden Bagus, utawa Pangeran gabehi Loring Pasar iku dipundhut putra angkat dening Sultan Pajang lan nganti diwasa tansah na ing kraton , dadi mitrane Pangeran Pati yaiku Pangeran Banawa. Ing tahun 1575 Sutawijaya gumanti kang rama ana ing Mataram, oleh jejuluk Senapati Ing Ngalaga Sahidin Panatagama.
Panembahan Senapati (Sutawijaya) mau banget ing pangarahe supaya bisa jumeneng ratu. Ing sasi Mulud ora ngadhep marang Pajang, lan Pasar Gedhe didadekake beteng, ndadekake kuwatire Sultan Adiwijaya. Kelakon ora suwe banjur peperangan, Adiwijaya kalah lan ing tahun 1582 seda jalaran karacun. Pangeran Banawa ora wani nglawan Senapati. Senapati banjur ngaku jumeneng Sultan, sarta pusakaning kraton kaelih marang Mataram. Senapati ngerehake Mataram ing tahun 1586 – 1601. Jajahan jajahan karaton Pajang kang wis kasebut ndhuwur kaerehake ing Mataram kanthi ngrekasa banget. Senapati kepeksa kudu kerep perang, kayata: perang karo Panaraga, Madiyun, Pasuruwan lan luwih luwih karo Blambangan. Ewadene Blambangan iku ora bisa kalah babar pisan. Karo Senapati memitran. Banten arep ditelukake, nanging ora bisa kalakon. Galuh pineksa kareh Mataram. Ing nalika iku akeh kutha kutha pelabuhan kang rame, padha ditekani wong Portegis, ora lawas wong Walanda iya padha nekani ing kono. Dedagangane mrica, pala, cengkeh, kapas lan barang barang liyane akeh, nanging bab kawruh lan kagunan ora pati diperduli. Ing tahun 1601 Senapati seda, kang gumanti putra Mas Jolang. Pasareyan Senapati nunggal kang rama ana ing Pasar Gedhe sarta padha pinundi pundhi.

11 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 3
Karajan Banten lan Cirebon wiwit jumenenge
Sunan Gunung Jati (+/- tahun 1527) tumeka
Sedane maulana Mohamad (tahun 1596)

Ing wiwitane abad kang ping 16 ing Tanah Jawa Kulon ana nagara aran Pajajaran, Kutha aran akuan. Kutha pelabuhan iya duwe, yaiku Banten lan Sundha Kalapa, nanging dedagangane urung rame. Awit saka Malaka ing tahun 1511 kacekel ing bangsa Portegis, para sudagar Islam padha dedagangan ana ing pasisire lor Tanah Jawa Kulon. Ing Banten nuli ana pedagangan gedhe, dagangane mrica. Ing nalika iku ana wong Pasei (Sumatra), agamane Islam, teka ing Tanah Jawa Kulon merangi ratu ing Pejajaran nganggo prajurit saka ing Demak. Wong Pasei mau ing tembene aran Sunan Gunung Jati, maune bok menawa aran Faletehan. Iku ipene Raden Trenggana. Marga saka pitulungane Raden Trenggana ing tahun 1527 bisa mbedhah Sundha Kalapa (Jayakarta utawa Jakarta) lan Cirebon. Ing tahun 1552 Sunan Gunung Jati ing Banten

digenteni kang putra Hasanuddin. Dene putra liyane kang asma Pangeran Pasarean, iku kang nurunake para Sultan ing Cirebon. Faletehan seda ing tahun 1570 ana ing Cirebon lan disarekake ana ing punthuk Gunung Jati. Kutha Pakuan bedhahe sawise tahun 1570. Para wong ing Tanah Jawa Kulon banjur dipeksa manjing agama Islam. Nalika Faletehan seda kang jumeneng Sultan ing Cirebon Panembahan Batu, yaiku buyute Faletehan mau. Hasanuddin iku krama oleh putrine Pangeran Trenggana. Bareng Pangeran Trenggana seda, karaton Banten banjur madeg dhewe (tahun 1568). Hasanuddin uga nelukake Lampung, sarta raja Indrapura ngaturake putrane putri minangka garwa.
Kutha Banten dadi rame lan pelabuhane gedhe. Ananging kutha urut pasisir ana 750 M, dene ujure marang dharatan +/- 1600 M. Prau prau bisa lumebu ing kutha metu ing kali kang nrajang kutha mau; saiki kaline wis waled, jalaran wedhi. Kutha mau kang sasisih dipageri lan ana gerdhu gerdhune panggonan prajurit jaga tuwin panggonan mriyem.
Hasanuddin seda ing tahun 1570, banjur kasarekake ing Sabakingking. Kang gumanti kaprabon Pangeran Yusup.
Nalika iku wong Banten yen nandur pari lumrahe ana ing pategalan (ladhang). Sawise dieneni parine banjur ora ditanduri maneh, wong wonge banjur golek panggonan liya digawe ladhang, yen wus panen iya diberakake maneh, enggone nanduri iya kaya kang wis mau. Sing kaya mangkono iku tumraping lemahe mesthi bae ora becik. Bareng Pangeran Yusup jumeneng Sultan, wong wong padha didhawuhi sesawah. Jalaran saka iku wong tani iya kapeksa milih panggonan sing tetep, ora pijer ngolah ngalih, iku njalari anane desa desa.
Pangeran Yusup uga dhawuh yasa bendungan lan susukan susukan perlu kanggo ngelebi sawah.
Sing mbedhah kutha Pakuan iku iya Pangeran Yusup. Ratu ing Pakuan seda, para luhur ing kono kapeksa mlebu Islam. Saweneh ana sing ngungsi marang pagunungan ing Banten Kidul; wong Beduwi iku turune wong wong sing padha ngungsi mau. Pangeran Yusup lumrahe karan Pangeran Pasareyan (tunggal jeneng karo kang paman ing Cirebon). Ing sasedane Pangeran Yusup, Pangeran Jepara utawa Pangeran Arya anjaluk jumeneng Sultan, nanging ora bisa kelakon, jalaran saka setyane Mangkubumi (Patih) ing Banten marang Pangeran Yusup. Kang gumanti Pangeran Yusup, putra kang sisilih Maulana Mohamad. Nalika iku yuswane lagi 9 tahun, mulane nganggo diembani ing Mangkubumi.
Sing marentah kutha Jakarta sebutan Pangeran, dhisike Ratu Bagus Angke lan tumurun marang utra. Kutha mau kinubeng ing pager, ing jerone pager ana mesjide omah gedhe sing didalemi sang Pangeran, alun alun lan pasar. Iku mau kabeh dumunung ing pusering kutha. Dagangane ora pati rame kaya ing Banten. Tanah tanah sakubenge kutha isih kebak buron alas.
Cirebon iku uga ngreka daya bisane mardika saka Banten. Sultan Cirebon mbawahake saperangane tanah Priyangan. Watese kang wetan Banyumas, kang kulon Cimanuk (Citarum),. Bareng sepuhe, Pangeran Mohamad ditresnani ing kawula, jalaran saka mursid lan wasis. Sang papatih Jayanagara banget setya marang ratune. Nalika iku Sultan Mohamad diaturi nglurugi Palembang dening Pangeran Mas, wayahe Sunan Prawata, Sandyan patihe malangi, nanging Sultan Mohamad ngrujuki; kalakon ing tahun 1596 Palembang dilurugi. Wadyabala ing Banten wis ngira bakal menang, dumadakan nalika Sultan Mohamad pinuju dhahar, kataman ing mimis, ndadekake sedane. Sedane mau digawe wadi, mung wadyabala diundangi bali marang Banten. Bareng layon arep disarekake, ing kono wong wong lagi ngerti yen Sultan seda, lan ing wektu iku uga Pangeran Abulmafachir dijumenengake Sultan, nanging yuswane lagi sawatara sasi, mulane pamarentahing nagara kacekel ing Mangkubumi, maneh dibantoni ing Nyai Emban Rangkung, kang jalaran saka wicaksanane karan: Ratu Putri Ing Banten. Ing pungkasane abad kang ping 16 Banten iku dadi kutha pedagangan kang rame dhewe ing saTanah Jawa.
Wong manca kang ana ing kono: wong Persi, wong Indhu saka Gujarat, wong Turki, Arab, ortegis, Melayu lan wong Keling. Wong wong ngamanca mau lumrahe ngingu batur tukon lan juru basa. Luwih luwih wong Cina, ing Banten akeh banget. Bangsa Cina manggone ana sajabaning temboking kutha, lan omahe apik apik. Panggaotane wong manca padha kulak mrica. Sing nganakake dhuwit timbel (keteng, gobang) ing Banten iya wong wong ngamanca mau. Dhuwit timbel 1.00 pengajine +/- 20 sen. Pangan ing Banten murah banget, dhuwit 20 sen bae tumraping wong ngamanca, wis turah turah. Hawane ing kutha ora becik, jalaran kali Banten ing biyene becik, banjur dadi cethek lan reged. Dalan dalan padha kurugan ing wedhi, omah omahe isih gedheg, mung senthonge pasimpenan wis tembok. Para priyayi padha duwe pakarangan isi wit krambil, sangarepe omah ana pendhapane lan ing pojoking latar sok ana langgare. Kejaba mesjid gedhe lan pamulangan, ing Banten mung ana omah gedhong siji, yaiku omahe Syahbandar. Kajaba para luhur, wong kang ngibadah ing Banten ora akeh. Para luhur padha ngagem sarung sutra, (terkadhang sinulam ing benang emas) serban lan keris, kenakane diingu dawa, wajane dipasahi lan tinretes ing mas utawa disisigi.
Ngageme sepatu utawa selop mung yen ana ing daleme bae. Pandereke ana sing ngampil wadhah kinang, kendhi, payung, lampit lan tumbak. Para luhur mau (para punggawa) padha milu ngereh praja. Ing mangsa perang para prajurit oleh kere, sandhangan lan pangan. Para punggawa mau padha ngingu batur tukon akeh. Ing Banten sing nyambut gawe temenan mung para batur tukon, wong cilik liyane meh ora nyambut gawe, mulane padha ora kacukupan. Yen ana wong ora bisa mbayar utange, iku banjur dadi batur tukon saanak bojone. Wong kemalingan ing Banten akeh; maling kang kacekel, kena nuli dipateni. Wong kang dosa pati, kena nebus dosane sarana mbayar dhendha marang Sultane. Yen ana wong lanang mati, Sultan wenang mundhut anak bojone wong mau. Jalaran saka iku akeh wong isih kenomen padha omah omah. Kuwasane Sultan Banten gedhe banget, nanging prakara nagara lumrahe dirembug karo para luhur; pangrembuge wayah bengi ana ing alun alun. Para luhur mau kang kuwasa banget Mangkubumi (patih), laksamana (panggedhene prau lautan) lan senapati. Ing jaman samana kaanane kutha kutha ing Tanah Jawa kurang luwih iya memper karo kutha Banten iku.

12 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 4
Wong Portegis lan Sepanyol (tahun 1513)

Wiwit jaman Rum mula wong Asia iku wis wiwit lawanan dedagangan lan wong Europa. Dagangan saka Asia Wetan, kayata: Tanah Indhu, Cina, apadene kapulowan Moloko digawa ing kafilah, metu ing Afganistan, Persi, Syrie (Sam), banjur menyang Egypte (Mesir), jujuge ing Alexandrie. Dagangan mau saka kono banjur dikirimake menyang kutha kutha pelabuhan ing sapinggire Sagara Tengah, kayata: Rum, Venetie lan Genua; banjur disebarake ing nagara liya ing Europa. Lakune kafilah saka Hindustan ngrekasa banget, jalaran ana ing dalan kesuwen, mangka kerep diadhang ing begal. Marga saka iku pametune tanah Asia ana ing Europa dadi larang banget, samono uga bumbon saka kapulowan Moloko.
Bareng wong Turki melu melu gawe kasusahaning kafilah mau, bangsa bangsa Europa liyane banjur arep mbudi akal bisane oleh dagangan saka tanah Asia dhewe ora nganggo metu dharatan, dadi arep ngambah sagara bae. Nalika abad kang kaping 15 ing tanah Europa wus ana bangsa kang kendel banget lelayaran, yaiku bangsa Portegis.
Bangsa iku enggone lelayaran saya suwe saya mangidul, nganti nemu pulo lan tanah pirang pirang enggon, wasana pasisire tanah Afrika kang sisih lor kulon wus kawruhan kabeh. Ing tahun 1486 ana nakoda bangsa Portegis aran Bartholomeus Dias, bisa tekan ing pongole buwana Afrika kang sisih kidul dhewe.
Ing Tahun 1498 kelakon ana nakoda Portegis aran Vasco de Gama tekan ing Kalikut kutha ing tanah Indhu.
Wong Portegis nuli miwiti lelawanan dedagangan lan wong Indhu, lan nenelukake kutha pelabuhan kang rame rame ing tanah Indhu kono. d’Albuquerque kang wus katetepake jumeneng Prabu anom ing Asia nuli ngumpulake prau perang kanggo merangi kutha kutha pelabuhan; Goa, Ormus lan Malaka genti genti dikalahake. Iya jamane d’Alburquerque (tahun 1509 – 1515), iku mumbul mumbule wong Portegis nguwasani tanah tanah pasisir ing Samodra Indhiya tekan Macao.
Bareng wong Portegis wis bisa manggon lan duwe panguwasa ana ing Malaka, ing tahun 1513 nuli nakoda aran d’abreu, layar menyang Moloko. Lakune nganggo mampir mampir, kayata: menyang Gresik. Ing wektu samono Gresik wis dadi kutha padagangan gedhe, wong wonge wis Islam. Wong Portegis mau ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wetan sasat tansah dimungsuh bae, mung ana ing Panarukan bisa mimitran lan wong bumi, jalaran wong ing kono isih mardika, durung Islam lan durung kaereh marang Demak. Rehne wong Portegis ana ing Tanah Jawa Tengah lan Wetan tansah ngrekasa banget, mulane banjur ana kang nyoba arep lelawanan dedagangan lan Banten. Ing sakawit ana ing Banten ditampani becik, nanging nuli wong Portegis lan wong Banten kerep cecongkrahan, jalaran padha dene ora percayane. Wasana enggone dedagangan wong Portegis kang dipeng ana ing Moloko lan pulo Timur. Nalika wong Portegis teka ana ing tanah Indhiya kang anggedheni laku dagang ing kepulowan Moloko bangsa Jawa, nanging bareng Malaka bedhah, wong Jawa kadhesuk soko kono lan saka kapulowan Moloko, banjur karingkes pasabane, kang anggedheni genti wong Portegis, malah ing tahun 1522 ing Ternate wis didegi beteng, sarta wong Portegis wis prajangjian lelawanan dedagangan ijen ijenan (monopolie) lan Sultan ing kono. Ing tembene kang dadi dhok dhokane wong Portegis ing Ambon lan Bandha. Ana ing pulo pulo Moloko lan ing pulo pulo Sundha Cilik sisih wetan wong Portegis padha mencarake agama Kristen.
Bareng wong Portegis nemu dalane menyang tanah Indhiya, wong Sepanyol iya banjur arep nyoba uga menyang tanah Indhiya dhewe. Wong Genua aran Christophorus Columbus layar saka Sepanyol mangulon atas asmane Sang nata ing Sepanyol. Saka panemune Chr. Columbus wus tetela yen jagad iku bunder kepleng, dadi yen saka Sepanyol terus layar mangulon mesthi banjur tekan ing jagad sisih wetan yaiku enggone tanah Indhiya. Yen saka Indhiya diterusake mangulon bae, mesthi banjur bali tekan ing Sepanyol maneh. Ing tahun 1492 kelakon Chr. Columbus nemu kepulowan kang diarani kapulowan Indhiya, jalaran pametune akeh empere lan tanah Indhiya, nanging ora antara suwe tetela yen kepulowan mau dudu Indhiya, mulane mung banjur diarani kepulowan Indhiya Kulon. Mungguh satemene kepulowan Indhiya Kulon iku wewengkone buwana Amerika. Saking kepengine marang kauntungan lan misuwuring jeneng, banjur akeh bae wong Sepanyol kang napak dalane Chr. Columbus padha layar mangulon ketug ing Amerika. Sawise buwana Amerika kawruhan, nuli ana wong Portegis kang aran Magelhaen kang nedya menyang Indhiya metu Amerika atas asmane ratu Sepanyol. Mangkate Magelhaen sakancane wong Sepanyol ing tahun 1519 lakune nurut pasisire Amerika sisih kidul, njedul supitan ing saantarane pongol Amerika kang kidul dhewe lan pulo Vuurland, saka kono terus ngalor ngulon nrajang Samodra gedhe, anjog ing kapulowan Filipina.
Wong Sepanyol nuli layar menyang Moloko, anjog ing Tidore. Sultan Tidore bungah banget, awit bakal oleh lengganan bangsa Europa, mangka nalika d’Abreu teka ing Ambon diajak lengganan ora gelem, geleme mung karo Sultan Ternate.
Sarehne wong Sepanyol, kancane Magelhaen, kalah santosa karo wong Portegis, mulane bareng dimungsuh, banjur kapeksa mlayu menyang Jilolo, saka kono terus layar mangulon, nutugake enggone ngubengi bumi, tekane ing Sepanyol maneh tahun 1522. Iya wong Sepanyol kang dipanggedheni Magelhaen iku kang ngubengi bumi sapisan.
Wong Portegis bareng sumurup ana wong Sepanyol teka, banget panase, ngudi, lungane wong Sepanyol saka tanah Indhiya, dadi bangsa loro mau padha memungsuhan. Nanging ing tahun 1529 padha bedhami, jalaran watesing jajahan dipastekake dening Kangjeng Paus.
Wiwit tahun 1542 bangsa Sepanyol neluk nelukake pulo pulo Filipina. Jeneng Filipina iku kapirit asmane ratu ing Sepanyol (Filips II). Lan ana ing pulo pulo mau banjur padha mencarake agama Kristen.

13 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 5
Tekane Wong Walanda ( tahun 1596)

Ing abad kang kaping 15 ing nagara Walanda bab misaya iwak maju banget ( iwak haring). Iwake didol sumrambah ing tanah Europa. Jalaran saka iku lelayarane prau prau momot barang dadi rame. Prau prau momotan mau kejaba momot iwak, uga nggawa barang barang liyane, kayata: mertega, keju lan laken saka Nederland didol menyang Europa sisih lor lan kidul. Soko Portegal wong Walanda kulak anggur lan uyah; saka tanah tanah sapinggire Sagara Wetan gandum lan kayu, lan saka Inggris wulu wedhus. Awit saka iku kabeh lelayarane prau prau momotan ing satanah Europa kacekel ing tangane bangsa Walanda. Ing wiwitane abad kang ping 16 Kutha Lissabon dadi pusering padagangan kang saka ing tanah Indhiya. Kang mencarake dagangan mau menyang tanah tanah liyane saperangan gedhe iya bangsa Walanda. Iku kabeh njalari wong Walanda banjur dadi sugih, wong kang maune mung ngepalani prau prau momotan, banjur dadi nakoda utawa sudagar.
Ing pungkasane abad 16 wong Walanda banget pangudine marang ada ada anyar lan banget kepengine marang lelakon lelakon kang durung tau dilakoni, luwih luwih bareng krungu critane lelayaran marang Indhiya saka wong wong Walanda kang maune manggon ing Portegal. Apa maneh ing nalika iku akeh sudagar sudagar saka Nederland Kidul (Antwerpen) padha ngalih mangalor. Kuwasane karajan Sepanyol tansah suda, perang karo bangsa Walanda lan Inggris kerep kalah. Dedagangan ing Lissabon tumrape bangsa Walanda banjur diengel engel amarga wiwit ing tahun 1580 Lissabon kebawah Sepanyol. Jalaran saka sebab sebab ing ndhuwur mau kabeh, bangsa Walanda kenceng tekade arep lelayaran menyang tanah Indhiya dhewe, bathine mesthi bakal luwih akeh, awit bisa kulak dedagangan saka ing panggonane asal. Wiwitane nyoba lelayaran metu lor ngubengi buwana Asia, perlune nyingkiri bangsa Sepanyol, yaiku mungsuhe. Sarehne layar metu lor iku terang yen rekasa banget, istingarah ora bisa kelakon tekan tanah Indhiya, nuli wong Walanda arep nekad metu kidul nurut pesisire buwana Afrika kaya wong Portegis. Cacahing prau kang arep mangkat ana 4, kang ngepalani aran Cornelis de Houtman iku wis bisa oleh katrangan dalane menyang Indhiya ana ing Lissabon. Dene kang dadi lelurahing jurumudhi wong pinter ing ngelmu bumi aran Pieter Keyzer. Ing tanggal 2 April tahun 1595 padha mancal saka dharatan, lakune ana ing dalan ngrekasa banget, nanging tanggal 23 Juni 1596 kelakon tumeka ing Banten.
Satekane ing palabuhan Banten praune wong Walanda dirubung ing prau cilik cilik padha nawakake wowohan lan dodolan warna warna. Ora suwe ing dhek kebak wong Jawa, Arab, Cina, Keling lan Turki padha nawakake dedagangan. Wong Walanda medhun menyang dharatan; ing kono wis ana cawisan omah kanggo bukak toko. Sawuse tekan dharatan banjur dodolan lan kulak dedagangan kang diimpi impi, yaiku mrica. Nanging bareng padha rerembugan banjur padha pasulayan. Wong Portegis weruh kang mangkono iku nuli ngreka daya supaya wong Walanda disengiti ing wong Banten. Apamaneh Cornelis de Houtman iku wani kasar karo Mangkubumi ing Banten, lan sarehning wong Banten kuwatir bok manawa kutha Banten bakal ditibani mimis saka ing praune wong Walanda, Cornelis de Houtman sakancane 8 dicekel lan dilebokake ing kunjara. Cornelis de Houtman lan kancane 8 pisan mau iya nuli luwar, nanging sarana ditebus. Bareng wong Portegis mbabangus maneh marang wong Banten, wong Walanda banjur ninggal Banten, awit uga weruh yen ora bakal bisa oleh dedagangan ana ing kono. Wong Walanda banjur layar mangetan urut pasisir loring Tanah Jawa nganti tekan Bali. Saka kono banjur bali menyang nagara Walanda urut pasisire Tanah Jawa kang sisih kidul.
Tekane ing nagara Walanda praune kang maune papat mung kari telu, wong kang maune 248 mung kari 89. Lan barang dagangan sing digawa apadene bathine mung sathithik banget. Nanging sedyane kang gedhe iku wis kaleksanan, iya iku saiki dalan kang menyang tanah Indhiya wis kawruhan. Nalika tahun 1598 ana prau Walanda maneh teka ing Banten, kang manggedheni Yacob van Neck. Sarehne van Neck mau wong kang alus bebudene ora kasar kaya de Houtman, dadi wong Walanda ditampani kalawan becik, dipek atine kenaa dijaluki tulung yen ana nepsune wong Portegis, malah van Neck oleh palilah katemu lan sang timur Abulmafachir ratu ing Banten lan van Neck ngaturi tinggalan tuwung mas. Wong Walanda enggal bae oleh dedagangan mrica akeh. Wiwit ing nalika iku akeh prau prau Walanda kang teka ing Moloko kulak mrica, pala lan cengkeh. Dhok dhokane prau kang menyang tanah Indhiya iku ing Banten, dalasan prau kang saka ing Moloko, sanadyan wus kebak dagangan, kang mesthi iya nganggo mampir. Suwe suwe pelabuhan ing Banten saya rame dening prau Walanda kang teka lunga ing kono. Ing wektu iku Sepanyol lan Portegis wiwit ngêdheng enggone perang karo bangsa Walanda ing tanah Indhiya.
Andreas Furtadho de Mendoca nggawa prau 30 saka Goa layar menyang tanah Indhiya, arep dhedawuh marang para panggedhe ing sakehing kutha plabuhan nglarangi nampa wong Walanda; sakehing wong Walanda kang wus ana ing kono kudu ditundhung. Ing tahun 1601 ana prau Walanda teka ing supitan Sundha, kang manggedheni Wolphert Harmens, ana ing dalan Wolpert Harmens wis oleh pawarta yen Banten dikepung ing balane Furtadho perlu nglungakake wong Walanda lan meksa marang Pangeran ing Banten ora kena ngayomi sakehing Walanda. Sandyan praune Harmens mung lima, nanging nekad nempuh praune wong Sepanyol. Salungane wong Sepanyol saka ing Banten, Harmens mlebu ing plabuhan munggah menyang kutha.
Ora antara suwe ana prau Walanda teka maneh, panggedhene aran Yacob van Heemskerck enggal bae oleh dedagangan, praune kang lima wis kebak, nuli dilakokake bali menyang nagara Walanda, dene prau sakarine banjur layar menyang Gresik. Ana ing Gresik kono Heemskerck sawise kebak praune banjur bali menyang nagara Walanda. Ing wektu iku para sudagar Inggris iya wis padha bathon nglakokake prau menyang tanah Indhiya. Ing tahun 1602 ana prau Inggris teka ing plabuhan Banten nggawa layang lan pisungsung saka ratune. Wong Inggris ditampani kalawan becik, dadi gampang nggone golek dagangan, sarta banjur kaidinan ngedegake kantor.

14 Perangan Kang Kaping Pindho 
Bab 6
Adege Vereennidge Oost Indische Compagnie (V.O.C.) ( tahun 1602)

Praune wong Walanda kang padha layar menyang tanah Indhiya iku duweke maskape maskape cilik. Sanadyan kang nduweni tunggal bangsa lan kabeh padha tulung tulungan yen ana bebayaning dalan, ewa dene mungguh enggone dedagangan ora pisan bisa rukun, malah padha jor joran murih bisa oleh dagangan akeh. Bareng paprentahan luhur ing negara Walanda nguningani prakara iku banjur kagungan sumelang. Saka karsane paprentahan luhur maskape Walanda mau didadekake siji aran Vereennidge Oost Indische Compagnie (V.O.C.), yaiku: Pakumpulan dedagangan ing tanah Indhiya Wetan, adege nalika tanggal 20 Maret 1602. VOC. mau diparingi wewenang dedagangan ing sawetane Kaap de Goede Hoop tekan ing supitan Magelhaens, dene maskape utawa sudagar liya ora kena melu melu dedagangan ing kono (monopolie). Wewenang panunggalane ing dhuwur iku: VOC. kena nganakake prajangjian atas asmaning Staten Generaal karo sakehing nagara klebu jajahane. Kajaba iku Compagnie kena nganakake prajurit, gawe beteng, gawe dhuwit lan netepake Gouverneur lan punggawa liyane. Sakehing punggawa kudu sumpah kasusetyane marang Straten Generaal lan pangrehing Compagnie. Ing sabisa bisa VOC, kudu melu nglawan mungsuhe nagara Walanda. Pawitane Compagnie iku olehe adol layang andhil, siji sijine andhil ora mesthi padha regane, ana kang f10.000 ana kang f50. Dene kang kena tuku andhil mau iya sadhengah wong, ora lawas VOC wus oleh pawitan f6.500.00. Ing sakawit warga pangreh (Bewindhebber) ing tanah Walanda ana 73, nanging ora lawas mung ditetepake 60.
Para Bewindhebber mau akeh kauntungane, kayata: saben ana prau teka saka tanah Indhiya mesthi oleh bageyan 1% ne ajining momotane prau, mulane pangkat Bewindhebber mau dadi pepenginan. Bewindhebber iku ana 17 kang pinilih kuwajiban nyekel paprentahan Compagnie ing saben dinane.
Pangrehe Compagnie iku aran “Heren XVII, Directeuren utawa Mayores”.
Saben 10 tahun para Bewindhebber kudu aweh katrangan pelapuran (verslag) bab panyekeling paprentahan marang Straten Generaal lan para aandeelhouder.
Prau praune Compagnie kang dhisik dhewe mangkat menyang tanah Indhiya dipanggedheni Van Waerwijck, angkate ing tahun 1602 uga. Sakehing lojine maskape maskape lawas banjur didadekake lojine VOC.
Loji utawa factorij iku wujud kantor diubengi ing gudhang gudhang lan omahe para punggawa. Mungguh perlune loji mau kanggo tandhon dagangan.
Dagangan mau diklumpukake ngenteni tekane prau prau.
Factorij iku terkadhang kinubeng ing beteng tembok utawa tanggul, nanging kang mangkono iku ora mesthi, awit para ratu bangsa bumi kerep ora marengake. Kehing factorij saya wuwuh, nanging terkadhang yen arep ngadegake factorij anyar iku nganggo ngesur ngalahake wong Portegis dhisik, kayata: nalika tahun 1603 ana ing Banten, ora lawas ing Gresik, Johor, Patani, Makasar lan Jepara iya dianani factorij. Factorij ing Patani perlune kanggo lelawanan karo negara Cina, Jepang lan Indhiya Buri, awit dikira ngolehake kauntungan akeh, nanging jebul ora. Karo Ceylon lan Aceh Compagnie iya lelawanan dedagangan, nanging sakawit mung sathithik pakolehe.
Dagangan tanah Indhiya kang ngolehake kauntungan akeh iya iku bumbu craken, mulane VOC. kepengin banget mengku kapulowan Moloko, kang iku para nakoda padha diwangsit, supaya merlokake ngudi bisane nekem kepulowan bumbon craken mau, yen ora kena dilusi sarana prajangjian iya kanthi wasesa. Ing saenggon enggon angger Compagnie bisa becik karo ratu bangsa bumi mesthi banjur nganakake prajangjian bisane lengganan ajeg (monopolie). Pulo Ambon (cengkeh) iku pulo kang dhisik dhewe dadi duweking Compagnie. Ora suwe saka kecekele pulo Ambon ing kuwasane VOC. pulo Bandha Nera (pala) lan Bacan iya banjur kena diregem.
Marga enggone menang perang iku, laku dagang bumbu craken katekem ing kuwasane Compagnie, sabab ana ing endi endi, angger tanah wus kaayoman mesthi dilarangi lelawanan dedagangan karo bangsa liya kajaba mung karo VOC. dhewe sarta regane dagangan dipasthi (monopolie). Para aandeelhoudere VOC. ing tahun 1610 didumi bathi 75%, wujud dhuwit utawa pala, kena milih ing sakarepe, nuli diedumi maneh 50%, dadi sataun bae tampane para aandeelhouder gunggung kumpul 132,5% Nanging kauntungan samono iku mungguhing satemene kauntungan ing dalem 8 tahun, awit adege VOC. wus ana 8 tahun, mangka lagi mbayar anakan sapisan iku. Ing tahun 1611 para aandeelhouder tampa maneh 30%, nanging tumekane tahun 1619 wis ora oleh maneh. Wong wong padha ora rujuk, yen pambayaring anakan jag jog ora ajeg kaya mangkono iku, terkadhang akeh banget, terkadhang pirang pirang tahun nyet adhem bae. Mulane sabakdane tahun 1625 pambayare dipranata, ing sabisa bisa diajegake. Racake pambayaring anakan marang aandeelhouder mau ing saben tahun 18%. Kajaba panyekeling dhuwit, cacading paprentahane Compagnie, isih ana maneh, yaiku enggone kukuh ngencengi tindaking monopolie, nganti akeh warga VOC. kang metu saka pakempalan.
Ana sajabaning nagara Walanda, Compagnie uga duwe mungsuh kang nyumelangi:
1. Bangsa Inggris, iku ing tahun 1600 wis nganakake Oost Indische
Compagnie, sarta ana ing Banten lan Moloko wis duwe kantor akeh. Ing saenggon enggon bangsa Inggris tansah mbudi daya bisane ngesur wong Walanda, mung bae enggone mungsuh ora wani ngedheng, awit mundhak ngadekake gesreking prentah Walanda lan Inggris.
2. Ing wektu samono VOC. tansah merangi wong Sepanyol lan Portegis, awit tanah Walanda peperangan lan bangsa loro mau ana ing Europa.
VOC. lelawanan dagang karo bangsa Cina sarta Jepang. Ing tahun 1608 ana prau Compagnie loro layar menyang Jepang. Ana ing kono Compagnie diidini dedagangan lan ngadegake loji.
Saka rembuge Frankrijk sarta Inggris, sanadyan Walanda lan Sepanyol ora sida bedhami, nanging ing tahun 1609 meksa leren anggone perang, padha seleh gegaman ing dalem 12 tahun. Prakara tanah Indhiya katemtokake ing prajangjian, yen wong Walanda lestari kena ndarbeni jajahan enggone ngrebut wong Sepanyol sarta Portegis, nanging siji sijining bangsa ora kena dedagangan ana ing jajahan kang wus dijegi ing liyan ing wektu awiting seleh gegaman. Mungguh ing atase tanah Indhiya awiting seleh gegaman iku kang mesthi kurang luwih let sataun karo ing Europa, awit tanah Indhiya nganggo ngenteni udhuning dhawuh. Ana ing Indhiya ketara banget, yen wong Sepanyol ora nganggep bedhami seleh gegaman iku; dadi VOC. kepeksa tansah tata tata nyentosani wadyabala lan samekta gegamaning perang.
Bangsa Inggris lan Portegis sok dibiyantoni ing wong bumi, merangi marang wong Walanda.
VOC. iku enggone ngregani bumbon craken saka kepulowan Moloko murah banget, dagangane wong bumi dhewe dilarang larang. Tindak kaya mangkono iku ndadekake karugiane bangsa bumi, wasana banjur padha dagang colongan lelawanan lan wong Portegis, Inggris utawa Jawa. Compagnie muring banget; kebon kebon pala lan cengkeh akeh kang dibabati minangka paukumaning wong pribumi. Wong Bandha banget muringe, wuwuh wuwuh dibombong wong Inggris. Admiral Verhoeff, utusane VOC. dicidra dipateni.
Wasana ing tahun 1609 pulo Bandha malah banjur kena didadekake jajahan VOC.
Marga saka pakewuh warna warna iku VOC. duwe panemu yen pangrehe kudu kukuh, dikuwasani wong suwiji. Nganti tumekane wektu semono, siji sijining loji ana pangrehe dhewe, para pangreh ora merduli marang pangrehe loji liyane. Wiwit tanggal 1 September tahun 1609 sakehing kantor lan eskader (kapal kapal perang) ing tanah Indhiya dikuwasani ing panggedhe suwiji, jenenge Gouverneur Generaal (GG.). Gouverneur Generaal kang kawitan yaiku Pieter Both. GG. mau didhawuhi niti priksa kelakuwan, gaweyan lan uripe para punggawa. GG. iku panyekele paprentahan nganggo dibiyantu ing punggawa liya, jenenge Raad van Indie.
Cacahe warganing Raad van Indie sanga, kang lima tansah dadi kanthining GG., kang papat aran “Lid” mirunggan, padha dadi gouvernour ana ing papan liya, enggone melu parepatan mung yen ana rembug sing perlu perlu banget.
Pamutusing prakara kang perlu perlu GG. kudu njaluk rembuge Raad van Indie; wondene GG. dadi pangareping parepatan. Yen parepatan ora bisa mutusi, putusane GG. dhewe wus kanggep apsah. GG. iku uga dadi senapatining prajurit Dharatan lan lautan.
Pamanggene Tuwan P. Both ana ing Ambon. Ana ing Moloko P. Both klakon bisa nggedhekake panguwasa, gawe kapitunane wong Sepanyol lan Portegis.
Ing tahun 1613 P. Both bali menyang tanah Walanda nanging ana pasisire pulo Mauritus praune Kerem, P. Both dadi lan tiwase. G. Reynst jumeneng gumanti GG. kapilih ing para Bewindhebber, ing tahun 1615 digenteni L. Real.
Dhek samono VOC. lagi karepotan awit wong Inggris saya katon enggone mungsuh VOC. Ana ing Banten panguwasane wong Inggris tansah mundhak.
Yan Pieterszoon Coen, Liding Raad van Indie banget sumelange bok manawa jajahan VOC. bakal direbut ing wong Inggris. Ing tahun 1616 wong Inggris ngejegi pulo Run, jajahane VOC. ing Moloko. Ing nalika iku JP. Coen atetepake nguwasani sakehing prakarane VOC. ing Tanah Jawa. Coen enggal tumandang merangi wong Inggris. Kang iku ndadekake banget panase wong Inggris sarta Pangeran Ranamenggala ing Banten. Bareng ing tahun 1618 ana kabar yen loji ing Jepara dirusak dening kawulane Panembahan Mataram, lan tetela banget, wong Inggris, wong Banten lan wong Mataram ayon nedya numpes wong Walanda, JP. Coen nuli ngalih saka Banten menyang Jakarta, loji ing kono didadekake beteng. Ora lawas JP. Coen ditetepake dadi Gouverneur Generaal, tahun 1619. Ing tahun iku wong Inggris lan Walanda enggone memungsuhan padha dene ngedheng. Kantore wong Inggris kang adhep adhepan betenge wong Walanda ing sapinggire kali Ciliwung iya nuli disentosani. Kapale wong Walanda siji dibeskup Sir Thomas Dale, panggedhening eskader Inggris.
Coen sandika njaluk baline, nanging wong Inggris malah mangsuli sugal. Beteng Inggris enggal ditempuh, nganti kena obong, tahun 1618. Ora antara lawas beteng Walanda dikepung ing mungsuh.
VOC. karepotan banget, marga kekurangan prau lan obat mimis. Wong Jakarta ora ana kang gelem dadi kuline; malah wong Jakarta nempuh beteng Walanda, eskader Inggris gedhe ana segara dipethukake prau Walanda, perange dedreg, wasana kesaput ing wengi. Esuke JP Coen ora wani methukake prau Inggris maneh; putusaning rembug arep menyang Moloko njaluk bantu lan njupuk obat mimis. JP. Coen weling wanti wanti marang Van den Broecke. Yen ana kapepete kepeksa nungkul, nungkula marang wong Inggris, aja nganti nungkul marang wong Jakarta utawa Banten. Kacarita wong Inggris wus prajangjian lan wong Banten, nedya nempuh beteng ing Jakarta. Pangeran Jakarta, Wijaya Krama, gela banget, dene ora diajak rembugan ing wong Banten, nuli golek akal bisane ngrebut beteng dhewe.
P. van den Broecke disuwuni bojana minangka pratandhaning pamitran.
P.v.d. Broecke kanthi punggawa pitu kalebu ing gelar, banjur cinekel lan kinunjara. Van Raay sing nggenteni Van den Broecke dijaluki tebusan, ora mituruti. Wasana wong Inggris lan Van den Broecke dhewe aweh weruh marang wong Walanda supaya masrahna beteng. Van Raay kendhak atine, nedya nungkul, wekasan ana jalaran kang murungake sedyane Van Raay saandhahane. Wong Banten ora aweh, yen beteng Jakarta tumiba ing wong Inggris.
Pangeran Jakarta ditungkeb, jajahane kagamblokake marang Banten. Rehning wong Banten crah karo wong Inggris, eskader Inggris mundur saka Jakarta. Beteng Walanda dikepung ing wong Banten. Bareng wong Walanda ngerti yen bakal bisa uwal saka ing bebaya, banjur tumandang nyentosani beteng maneh. Bareng wis rampung wong Walanda padha bungah bungah nganakake bujana, beteng Jakarta dijenengi Batawi (tahun 1619). Bareng lungane JP. Coen wis oleh patang sasi banjur bali nggawa prau nembelas. Prajurit kang ngepung beteng ditempuh bubar, kutha Jakarta digempur. Coen nuli menyang Banten, wong Banten rumangsa ora kuwagang nglawan P. van den Brocke sakancane diulungake. Sarehne v. d. Broecke lan van Raay dianggep kaluputan enggone netepi wajibe, mulane tampa paukuman abot saka JP. Coen. Tanah Jakarta banjur diaku ing VOC, JP Coen enggal mbangun Kutha Batawi, dipernata lan direjakake. Ing sacedhake palabuhan didokoki omah, jenenge “Kasteel” ing kono dununging paprentahane VOC. ing satanah Indhiya. Ing sarampunge prang Jakarta, Coen nedya males marang wong Inggris. Nanging ing tahun 1620 kabar saka Europa yen para panggedhene VOC. ing tanah Walanda rukun karo Compagnie Inggris. Kang iku ing tanah Indhiya uga Walanda karo Inggris iya kudu rujuk.
Wosing prajangjian mangkene: Siji sijining Compagnie nganggo pawitan dhewe dhewe sarta kena sudagaran ing satanah Indhiya, nanging prajangjian monopolie kang mau mau dilestarekake. Kulake kudu bebarengan, oleh olehane diparo. mung ing pulo pulo Moloko wong Inggris oleh sapratelone. Prakara perang dadi tetanggungane Raad van Defensie, kang dadi wargane wong Walanda lan Inggris genti genten saben sasi.
JP. Coen banget ora senenge dene ana pranatan kaya mangkono iku, awit wong Inggris ora wenang oleh jajahane VOC, Wong Inggris rumangsa disengiti wong Walanda, mulane ing saoleh oleh rekadaya bisane males marang VOC. Walanda. Nalika wong Bandha mogok, kang ngojok ojoki wong Inggris. Sarehne ana Raad van Defensie warga Inggris ora pati sarujuk ngukum marang kraman mau, JP. Coen banjur pratela yen wong Bandha kang wenang ndarbeni iya mung wong Walanda. JP. Coen nuli mangkat menyang Bandha, wong bumi diwisesa, dipateni utawa dibuwang menyang Tanah Jawa. Pulo pulo Bandha didum marang para Walanda tilas punggawane Compagnie, nanging diwajibake nandur pala, lan pametune kudu didol marang VOC. Tindak sawenang wenang iku dadi cacade JP. Coen. Ing wiwitane tahun 1623 JP. Coen lereh marga saka panjaluke dhewe. Kang gumanti jumeneng GG. saka panudinge Coen iya iku P. de Carpentier. Durung nganti sasasi enggone dadi GG., de Carpentier wis nemu reribet, gesrek lan wong Inggris.
Ana ing Ambon wong Jepang bebauning wong Inggris kacekel ing wong Walanda. Bareng ditliti tliti, wong Jepang mau blaka yen wong Inggris wis padha sumpah sumpahan sapunggawane Jepang nedya numpes wong Walanda lan ngrebut beteng Victoria. Tinemuning papriksan wong Inggris 9 wong Jepang 9 lan wong Portegis siji padha ngakoni, yen pancen duwe niyat kaya ature wong Jepang mau. Nuli diukum kisas.
Karampungane pangreh Walanda ing Ambon njalari crahing VOC. lan Compagnie Inggris. Wong Inggris ing pulo Moloko padha lunga, ngejegi pulo Lagundi ana ing supitan Sundha, nanging sarehne akeh kang mati utawa lara, banjur padha ngumpul ing Betawi. Ora antara lawas wong Inggris ana ing Betawi ora bisa rukun karo wong Walanda, nuli padha lunga menyang Banten.
Wiwit adege kutha Betawi tansah dibeciki: Coen wis ngadegake pamulangan sarta murih ajuning dagangan, njupuki wong Cina saka Banten; kejaba iku Betawi uga dianani pangreh kutha kang ngiras nyekel pangadilan.
Carpentier wiwit nganakake pajeg dhuwit kanggo mbecikake tindhaking piwulang sarta pangadilan lan maneh gawe yeyasan kanggo mitulungi marang bocah Walanda kang lola.

15 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 7
Karajan Mataram Nalika Mumbul Mumbule
1586 – 1601
Panembahan Senapati
1601 – 1613
Mas Jolang, Panembahan Seda Krapyak 1609 – 1614 GG. Both
1613 – 1645
Sultan Agung (R. Rangsang, Cakrakusuma) 1619 – 1623 GG. JP. Coen
1623 – 1627 GG. De Carpertier
1627 – 1629 GG. JP Coen
1636 – 1645 GG. Van Diemen

Sadurunge Panembahan Senapati seda wis tinggal weling, yen kang putra penenggah, Mas Jolang kang kalilan nampani warisan kraton Mataram, dene putrane pembayun, Pangeran Puger nrima jumeneng adipati ing Demak, nanging Pangeran Puger besuke ngraman, wasana asor. Kejaba perang lan kang raka, Mas Jolang uga perang karo para adipati ing Bang Wetan.
Ing tahun 1613 Sang Panembahan seda. Sarehne sedane mentas lelangen menyang Krapyak, nuli katelah nama Panembahan Seda Krapyak.
Sasedane Panembahan Seda Krapyak kang gumanti jumeneng nata Raden Mas Rangsang, ajejuluk Prabu Pandhita Cakrakusuma. Nalika jumenenge Kangjeng Sultan lagi yuswa 22 tahun; ewa semono wis kinurmatan ing para kawula. Pangastane paprentahan piyambak bae, mung kala kala mundhut rembuge wong kang pinitaya, lan putusaning rembug banjur didhawuhake marang para panggedhening nagara.
Sang Prabu bagus sembada dedeg piyadege, tingale wajar “memper mripating singa” pangagemane presaja, nyampinge bathik wernane putih lan biru (ayake parang rusak), mekuthane putih (matak?). Yen siniwaka, lenggahe ana ing dhampar cendhana kaapit apit ing pot pot kekembangan. Dhampar mau dununge ana ing bangsal kang ajrambah jobin, dawa ambaning jrambah kira kira 3 meter. Para kang seba nyadhong dhawuh, ngubengi bangsal mau, kehe kira kira 300 utawa 400, kabeh padha sila makidupuh tanpa nganggo lemek, lan ora ana kang udut utawa nginang. Sinewaka kaya mangkono mau ing dalem saminggu kaping pindho utawa luwih, para abdi dalem kang ora ngadhep nalika pinuju sinewaka, utawa kang duwe laku ora patut, padha kagantungan paukuman abot. Dadi uripe para priyagung ing Karta iku ora merdika kaya adipati ing sajabaning Karta. Para adipati mau akeh kang sawenang, anggugu ing sakarepe dhewe, wong cilik kang rekasa, padha dipeksa ngestokake pajeg akeh.
Kersane Sultan Agung Tanah Jawa iki kabeh kareha marang Mataram, senadyan bakal perang kang nganti suwe utawa ngetokake wragad akeh iya bakal ditemah, mung angger bisa kelakon. Mungguh mungsuhe ana telu yaiku: para ratu ing Bang Wetan lan Madura, ratu ing Banten sarta Kumpeni.
Dene Cirebon wis nungkul marang Mataram, wiwit tahun 1619. Nalika tahun 1615 Kangjeng Sultan nelukake Lumajang, Malang lan panggonan sawatara maneh. Sawise iku Surabaya, Pasuruwan, Tuban, Wirasaba (Majaagung), Japan (Majakerta), Lasem, Brondong, Arisbaya (Majaagung) lan Sumenep, banjur prajangjian ngumpul dadi siji, perlu bebarengan nempuh Mataram. Nanging perange kasoran. Ing tahun 1617 Sultan Agung mbedhah Pasuruwan, ing tahun 1618 Pajang, lan ing tahun 1619 Tuban. Pangepunge kutha Surabaya ing tahun 1622 ora oleh gawe, nanging bareng ing tahun 1623 Madura kena dikalahake, Sultan Agung ngajati mbedhah Surabaya maneh.
Nalika iku Sultan Agung manggih akal, ora adoh saka cawangane kali Brantas, kali Surabaya dibendung. Banyu sethithik kang isih mili menyang Surabaya dibuwangi bathang lan bosokaning tetuwuhan, amrih wong Surabaya padha ketaman ing lelara. Jalaran saka reka iku wong Surabaya kepeksa nungkul, awit alane banyu mau, miturut crita, wonge Surabaya kang kehe 50 60.000 iku mung kari 1.000. Wasana Tanah Jawa Wetan lan Tanah Jawa Tengah dadi kaereh ing Mataram. Ing tahun 1625 Kangjeng Sultan banjur ajejuluk Susuhunan.
Tepunge VOC. karo Mataram iku molah malih. Ing wiwitane padha becik.
Sultan Agung nerusake prajangjiane kang rama, yaiku: VOC. kena ngedegake loji ana ing Jepara. Nalika iku Sultan Agung ngandika karo utusaning Compagnie: “Aku sumurup, yen tumekamu ing kene ora nedya nelukake Tanah Jawa”. Enggone Walanda manggon ing Jepara iku mung supaya bisa ngirimake beras. Nanging ing prakara iku wong Walanda tansah digawe pakewuh dening Baureksa, bupati ing Kendhal. Malah baureksa lan bupati liyane padha ngreka daya, amrih wong Walanda aja menyang Karta sapatemon karo Sang Prabu.
Awit saka iku VOC. lan para bupati padha congkrah. Ing sawijining dina Baureksa nukup wong Walanda, ana sawatara kang dipateni lan ana pitulas kang dikunjara. Nalika iku Coen dhawuh ngobong Jepara, iya klakon kobong saperangan (tahun 1618). Ing wektu semono Sultan Agung lagi perang ana ing Bang Wetan lan ora menggalih apa kang klakon ing Jepara.
Bareng Coen ing tahun 1619 yasa kutha Betawi, lan Jakarta wis katekem ing tangane bangsa Walanda, sultan Agung muring banget marang VOC. Ora antara lawas dhawuh nglarangi adol beras marang Compagnie, amarga Coen wani wani aweh mriyem marang wong Surabaya. Sanadyan mengkonoa meksa ora dadi perang, awit sapisan Sultan Agung nedya golek reka bisane wong Walanda ngakoni yen kebawah Mataram, nganggo sarana kang alus, lan ping pindhone samangsa dadi perang wong Walanda kuwatir yen banjur ora bisa oleh beras babar pisan. Nalika Sultan Agung ngajak Walanda bebarengan mbedhah Banten, wong Walanda ora gelem, awit VOC, ora pracaya marang wong Mataram, marga Walanda wis ngrebut layang, kang surasane: “Sultan Agung bakal mbedhah Banten, sawuse iku banjur ngalahake Betawi”. Banten lan Mataram iku tansah memungsuhan, nanging Sultan Agung ora bisa ngalahake, jalaran nalika iku praune wong Jawa ora sepiraa kehe lan mlaku dharat dalane angel banget. Ing Tanah Jawa Kulon kang teluk marang Mataram mung ing Sumedhang (Priyangan) lan Cirebon. Nalika JP. Coen jumeneng GG. kang kapindhone ing tahun 1628, ana utusan saka Mataram menyang Compagnie duwe panjaluk mangkene: Sapisan Panembahan enggone arep nempuh Banten mundhut tulung marang Compagnie, kapindhone JP. Coen didhawuhi utusan menyang Mataram ngaturake bulu bekti. Panjaluk iku mau loro lorone ora dituruti. Ing sasi Agustus wayah bengi kasteel ing Betawi ditempuh ing bala Mataram saka pelabuhan. Ing dharatan ana baris gedhe kang ngepung kutha Betawi. Mangka cacahing prajurit Compagnie mung 3.800. Nuli JP. Coen tekad tekadan nempuh, prajurit Jawa bubar, malah banjur kepeksa mundur, awit wis ngancik mangsa udan tur nganggo kekurangan pangan. Ing sasi April tahun 1629 ana utusan saka Mataram aran Warga ketemu GG. JP. Coen, jarene perlu rembugan arep bedhami. JP. Coen wis ngerti yen Warga iku satemene telik, banjur terus dicekel. Bareng ditakoni, prasaja yen wong Mataram wis nglakokake wadyabala maneh lan murih aja nganti kekurangan pangan kaya kang uwis, ing Tegal wis disedhiyani tandhon beras. JP. Coen terus dhawuh ngobongi tandhon beras mau. Wusana bareng prajurit Mataram teka ing wewengkon Betawi enggal bae enggone kentekan pangan. Wadyabala Mataram wiwit gawe laren nganti ketug sacedhake kutha, JP. Coen nuli dhawuh ngrusak laren mau. Sarehne bala Mataram uga ketrajang lelara, wusana kepeksa mundur. Wiwit ing wektu iku karajan Mataram wis ora wani nempuh marang kutha Betawi. Ewa dene Sultan Agung sabisa bisa tansah ngarah gawe kapitunane Compagnie, kayata wong Mataram dilarangi dagang beras menyang Betawi, mangka Compagnie butuh banget.
Utusan saka Betawi menyang Karta padha dicekel, sarta direngkuh abdi telukan, malah saweneh ana kang dipateni. Bareng sabedhahe kutha Malaka tahun 1641, wong Jawa ora kena dagang beras ana ing kono, dipeksa dagang menyang pelabuhan Betawi. Senadyan Sultan Agung durung karsa rukun, ewa dene kawula Mataram diidini lelawanan dedagangan maneh lan Compagnie ing Betawi. Wasana ing tahun 1646 Sultan Agung seda, wiwit ing wektu iku Mataram banjur rukun bae lan Compagnie.
Karsane Sultan Agung arep ngerehake Tanah Jawa kabeh iku wis akeh kelakone, nanging perang mau ndadekake karusakan ing Tanah Jawa.
Nalika utusane VOC. ing tahun 1613 padha menyang Karta, para utusan padha eram ndeleng kehing wong ing kutha kutha, kehing beras pari apa dene kehing wit witan tuwin tetanduran kang metu kasile, nanging bareng antara limalas tahun maneh, akeh tanah tanah kang ora kadunungan wong, panggonan panggonan kang katrajang ing prang padha nandang paceklik lan kaambah ing pageblug. Mulane mengkono, marga Sultan Agung iku nggone arep nggayuh karsane iku nganggo sarana kang nggegirisi, kayata: kabeh kawula kudu melu perang, durung nganti perang wong wong mau wis akeh kang tiwas ana ing dalan. Gampang yen mung arep bisa ngira ngira kehing prajurit kang dilurugake, yen ngelingi pangepunge kutha Betawi kang ping pindhone.
Nalika iku ana prajurit 80.000 lan sing bali menyang Mataram durung ana seprapate. Nalika nglurug Madura, kehing prajurit nganti 160.000.
Yen ana wong sabangsa kalah perange, kerep kelakon wong kabeh mau kapeksa ninggal tanahe. Nalika bedhahe Madura, kutha kutha lan desa desa ing kono meh kabeh dirusak, para ratune dipateni, wonge cilik ana 40.000 kang dipeksa ngalih menyang Gresik lan Jaratan, jalaran ing kutha loro mau, marga saka perang kang uwis uwis meh ora kadunungan ing wong.
Adipati ing Sumedhang kapeksa urun bala akeh banget, nganti ing negarane (Priyangan) meh entek wonge. Sakalahe Wirasaba bupatine kablenegake ing banyu nganti tumeka ing pati, lan wong cilik diboyongi menyang Banyumas. Sultan Agung iku ora ngajeni nyawaning wong, nalika campuhe wadyabala Mataram ana ing Surabaya iku wong Mataram kang mati 40.000 lan Kangjeng Sultan iya ayem bae, pangandikane: tanah Mataram isih sugih wong.
Jalaran kang mangkono mau wong cilik padha ora bisa nggarap sawah, regane beras saya larang lan wonge saya ora kacukupan. wuwuh wuwuh kaambah ing pagering, mulane ing tahun 1618 lan 1626 akeh padesan ing Tanah Jawa kang wonge mung kari 1/3, kang 2/3 padha mati. Wragad perang iku iya ora sethithik, lan sing kudu nganakake iya wong cilik, Sultan Agung ora kagungan welas marang mungsuh, malah senapati lan prajurite dhewe iya sok kapatrapan paukuman kang ora murwat, yaiku yen perange kalah.
Miturut crita, saundure wadyabala saka Betawi, Sultan Agung dhawuh mateni wong 4.000; wong samono mau kalebu para garwane baureksa, kang tiwas ana ing peprangan.
Nalika perang Mataram JP. Coen wis kraos gerah, nanging meksa nyenapati ing perang, dadi kasengka banget. Wasana ing tanggal 20 September 1629 gerahe banget dadakan, nganti dadi lan tiwase.
Wis tetela banget yen tujune Compagnie nganti seprono mung murih ajuning dedagangane. Sarehne kang dikukuhi banget pranatan monopolie, mulane kudu bisa mbalekake panempuhe wong Europa liyane. Bisane kelakon, mung yen prajurite dharatan lan lautan sentosa, perlu kanggo ngukuhi kantor kantor ing Betawi, lan uga kanggo nanggulang ardane Mataram. Coen iku kena diarani wong pinunjul, katandha nalikane adege Betawi bisa ngundurake ardaning mungsuh nganti kaping pindho (Inggris lan Mataram) senadyan tansah karoban lawan, tindake ana ing Moloko tetep diarani siya, ewadene meksa klebu wong ambek sudira ing pakewuh lan ora wegahan.
Enggone nglabuhi tanah wutah rahe tanpa pamrih nganti tekan ing pati.
Sasedane GG. JP. Coen kang gumanti J. Specx (tahun 1629 – 1632) tumuli H. Brouwer 9tahun 1632 – 1636).
Wiwit adege A. van Diemen dadi GG., Compagnie ngancik ndedel dedele, awit van Diemen pancen GG. kang cakep ing bab sakabehe.
Dhek samana VOC. perang maneh lan mungsuhe lawas yaiku bangsa Portegis.
Ing tahun 1638 jajahane wong Portegis ing Ceylon karebut ing senapatining VOC. banjur Compagnie diidini ngadegake beteng lan nindakake monopolie dagangan manis jangan. Ora antara suwe beteng Malaka, kang kalebu sentosa banget, kinepung wakul lan diperangi bala VOC. Nganti suwe wong Portegis panggah. Ing tahun 1641 senapati Walanda Caerteku dhawuh ngrangsang beteng, wasana bedhah. Ing ngatase wong Portegis ilange kutha Malaka iku kerugian gedhe banget. Sarehne banjur uga kelangan jajahan ing pasisire tlatah Coromandel lan Malabar, wong Portegal prasasat tanpa panguwasa ana ing tanah Asia. Nalika bedhami ing tahun 1641 wong Portegis dipeksa nuruti bae.
Mungguh ing ngatase Compagnie, bisa oleh kutha Malaka kauntungan gedhe, awit ndadekake wedine para ratu bangsa bumi kabeh. Padagangane Malaka ngalih menyang Betawi. Nalika jamane GG. van Diemen kutha ing Betawi digedhekake lan dibecikake. Jiwane 9.000, wong Walanda 3.000 luwih. Ing sajabane kutha wiwit akeh pasanggrahane para gedhe. Ing sajroning kutha wong laku dagang maju banget. Kacarita karajan Mataram ing wektu iku banjur rukun bae lan Compagnie. Ing tahun 1646 VOC. prajangjian karo Mataram (nalika jumenenge Mangkurat I). Ing saben tahun Compagnie kudu nglakokake utusan menyang Mataram. Wong Jawa kena dedagangan ing sadhengah panggonan kejaba ing Moloko. VOC. lan Mataram padha dene ora kena ngrewangi mungsuhe. Ing sabakdane tahun 1629 kerep bae Banten memungsuhan lan Betawi, marga wong Banten ambubrah monopoliening VOC. karo wong Moloko. Pelabuhan Banten kerep banget dibarisi ing prau perang Walanda, dadi kutha Banten padagangane mati. Ing tahun 1645 Banten gawe prajangjian lan VOC. Dadi tetela yen panguwasane Compagnie tansah mundhak gedhe.
GG. van Diemen arep nggedhekake padagangan ing tanah Cina lan Jepang.
Ing tahun 1642 ana wong Walanda, aran Abel Tasman njajah ngetan nemu pulo pulo anyar ing wewengkone Australia iya iku Nieuw Zeeland lan Van Diemensland (saiki aran Tasmania). Tanah Australia diarani Nieuw Holland.
Nalika jaman Sultan Agung ana owah owahan bab umuring tahun.
Kang dienggo tumekane jaman iku diarani tahun Saka, umure kaya dene tahun Christen ((+/- 365 dina) wiwite tahun nalika tahun christen wis tekan angka 78.
Wiwit tahun Saka 1555 (= 8 Juli 1633) umure disalini manut lakuning rembulan ( 1 tahun = 355 dina) dicocogake karo tahun Arab kang dhek samono wis tekan angka 1.043. Tumekaning saiki kabeh mau isih dipacak ana almenak, kayata: 1 Januari 1925 = 5 Jumadilakir Dal Windu Sengara 1855 (Jawa) = 5 Jumadilakir 1343 (Arab).

16 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 8
Kraman ing Moloko (1650 – 1653)
Mataram Jamane Amangkurat I lan Amangkurat II.
Kraman Trunajaya.
Perang Banten.
1645 – 1677 Mangkurat I 1650 – 1653 GG. Reiners
1677 – 1703 Mangkurat II 1653 – 1678 GG. Maetsuyker
1678 – 1681 GG. Rijklof van Goens
1681 – 1684 GG. Speelman

Dhek jamane GG. van Diemens VOC. ana ing pulo pulo Moloko nemu reribet, marga saka anane monopolie, tanah Moloko suda banget karaharjane, wong bumi padha ngrekasa uripe. Wong cilik ora gelem netepi prajangjiane monopolie, padha laku dagang colongan. Punggawane VOC. nyirep kraman kanthi tindak keras. Nuli wong Moloko dibiyantu ing Sultan Ternate, mulane saya ndadra. Wasana GG. van Diemens tumindak dhewe, tindake keras nanging ndalan, temahan kraman bisa mendhak. Ing nalika jamane GG. Reiners (tahun 1650 – 1653) ing Ternate lan Ambon ana kraman maneh kang marga saka pangojok ojoke wong Makasar. Wong bumi padha nggrundel ora trima, awit A. de Vlaming, Gouverneur ing kapulowan Moloko dhawuh mbabadi tanduran bumbu craken kang dianggep turah, murih ora ngedhunake regane dagangan. Yen wong bumi ora nuruti, prajurit VOC. lelayaran mrana ngrampungi pasulayan kanthi wasesa (hongi). Enggone nyirep kraman A. de Vlaming kanthi kekerasan, akeh wong kang dipateni utawa dibuwang . Wasana pulo pulo akeh kang suwung.
Wiwit ing wektu iku dikenakake nandur cengkeh mung wong ing Ambon lan pulo pulo cilik sisih wetan, kang kena nandur pala mung wong ing Bandha. Amarga saka anane planggeran mau wong bumi akeh kang padha kemlaratan. Wasana ora ana sranane kanggo mbangkang maneh.
Bareng Moloko wis tentrem, nalika kang jumeneng GG. Maetsuycker VOC. merangi Makasar. Hasanudin, ratu ing Makasar tansah nulungi wong bumi ing Moloko. Manehe VOC. ora oleh idin ngadegake loji ana ing karajan Makasar. Enggone memungsuhan VOC. lan Hasanudin nganti ambal kaping telu. Wekasane ing tahun 1667 Cornelis Speelman didhawuhi nandangi Hasanudin. Aru Palaka ratu ing palaka mbantu Compagnie, jalaran karajane direbut kagamblokake marang Makasar, rama lan eyange Aru Palaka kapatenan ing Ratu Makasar. Putusaning perang Hasanudin kapeksa nganggep prajangjiane VOC. tahun 1667. Miturut jenenge papan prajangjian mau diarani prajangjian ing Bonggaya.
Bedhahe Makasar iku ing atase VOC. akeh banget pakolehe, awit iku dadi hedhasaring panguwasa ana ing Celebes sarta pamengkune marang sakabehing pulo pulo ing Moloko. Minangka ganjaran Aru Palaka didadekake ratu ing Bone. Surasane prajangjian ing Bonggaya prakara warna warna, kayata: Makasar lan Goa ngakoni pangayomane VOC. apa dene Flores lan Sumbawa mari dadi jajahane Makasar. Bangsa manca kang kena dedagangan ing Moloko mung VOC. bae. Wong Makasar kudu nglereni enggone lelawanan dedagangan lan Moloko.
Sasedane Sultan Agung ing Mataram tansah ana kraman utawa perang, ndadekake gempaling karajan. Kang misuwur iya iku kramane Trunajaya, sebabe mangkene:
1. Pangeran Arya Prabu Adi Mataram kang nggenteni Sultan Agung, jejuluk Sunan Mangkurat I, kapinteran lan kekencenganing karsa ora mantra mantra timbang lan kang rama. Sarehne wegah memungsuhan lan Compagnie, ing tahun 1646 lan 1652 prajangjian pamitran lan VOC. Surasane prajangjian 1652 ana kang nyebutake bab tapel watese jajahaning Compagnie sisih wetan, iya iku kali Citarum. Ing tanah Mataram akeh para gedhe kang nggrundel ora narima marang tindake Mangkurat mau.
2. Sunan Mangkurat ala banget pangrehe praja, jalaran ketungkul mbujeng marang kamukten nganti nukulake panggalih siya. Para kawula gedhe cilik ora ana kang njenjem uripe, jalaran saka siyane Sang Prabu. Nalika jumeneng anyar anyaran nenumpesi mitrane kang rama akeh. Saking kalulute marang pakareman kang nistha nganti wentala mutahake getihe wong kang tanpa dosa. Kaya dene nalika garwane kekasih seda, nuli dhawuh nyekel wong wadon 100 dikurung ing pasareyan nganti mati kaliren.
3. Ing Madura ana sawijining Pangeran kang duwe tekad arep ngraman, manggedheni para gedhe ing Mataram lan Madura, merangi Mangkurat.
Pangeran mau wayahe Cakraningrat I ing Sampang saking amuyan, jenenge Trunajaya. Senadyan Trunajaya ora nduweni waris kadipaten, ewa dene garah jumeneng adipati ing Madura. Nalika kang paman jumeneng adipati, jejuluk Cakraningrat II gampang bae Trunajaya enggone ngelun wong Madura, awit sang adipati tansah ana ing Mataram bae. Ing tahun 1674 kraman wis ngrebda banget. Trunajaya dibantu ing wong Makasar kang padha lunga saka tanahe dhewe ngalambrang, gawene mbebajak. Tanah Jawa Wetan enggal ditelukake. Bareng kraman saya mengulon, Mangkurat I saya kuwatir, nuli mundhut pitulungane Compagnie. Prentah ing Betawi kang sakawit mangu mangu, nanging bareng saya krasa kapitunan enggone dedagangan marga saka panggawening kraman, ing wasanane gelem tetulung. Ing kawitane prajurit Walanda kerep bisa mbalekake kraman saka sawenehing panggonan, nanging saya suwe saya cabar, kraman saya maju, tanah pasisir lor lan Tanah Jawa Tengah pasisir wetan wis katekem ing kraman, Trunajaya banjur akadhaton ing Kedhiri. Prentah ing Betawi wiwit anggraita yen pananggulanging kraman Trunajaya kudu ditumeni. Ing tahun 1677 ana wadyabala Compagnie menyang Jepara, disenapateni Cornelis Speelman. Dhisike Trunajaya arep dirukun, nanging ora gelem. C Speelman nuli prajangjian: lan Sunan Mangkurat I, surasaning prajangjian: Compagnie bakal mitulungi Mangkurat, nanging njaluk liru ragading perang, undhaking jajahan, lan wewenang ing prakara dedagangan. C. Speelman banjur wiwit merangi kraman, nanging mung bisa ngejegi Surabaya, dene jajahane Trunajaya saya mundhak, malah wis bisa nggepuk Karta, kutha karajaning Mataram. Upacaraning kraton diboyong menyang Kedhiri. Sunan Mangkurat kengser, tindak mangulon didherekake ing Sang Pangeran Adipati Anom.
Mungguh kramane Kangjeng Sunan mau nedya ketemu panggedhening Compagnie ing Jepara, nanging ana ing dalan seda (tahun 1677) kasarekake ing Tegal Arum. Nganti saprene Mangkurat I isih katelah nama Sunan Mangkurat Tegal Arum. Sasedane Sunan Mangkurat I Sang Pangeran Adipati Anom gumanti jumeneng nata, jejuluk Sunan Mangkurat II, nanging sasat ora jumeneng ratu, awit kang nganggep mung para kawula kang nderekake, malah kang rayi Sang Pangeran Puger, kang ana Mataram iya ngaku jumeneng Sunan. Sunan Mangkurat II banjur tindak menyang Jepara, mundhut tulung marang Compagnie, ngestokake dhawuhe kang rama. C. Speelman saguh mitulungi, nanging nganggo prajangji.
Wosing prajangjian Jepara :
VOC. nganggep ratu marang Mangkurat II VOC. kena dedagangan ing satanah Mataram, kena nglebokake dedagangan ora wenang dijaluki beya.
Jajahan VOC. mangidul tekan segara, mangetan tekan Cimanuk, apadene kutha Semarang sawewengkone. GG. Maetsuycker lan keh kehing para Liding Raad van Indie ora rujuk karo kareping para Bewindhebber, pangrehing VOC. ana ing tanah Walanda; aliya saka iku Trunajaya wis kegedhen panguwasane, mangka Sunan Mangkurat II wus prasasat tanpa daya, wuwuh wuwuh prentah ing Betawi lagi karepotan ora bisa oleh pitulungan saka nagara Walanda, tur nemu pakewuh karo Banten.
Ing tahun 1678 GG. Maetsuycker seda digenteni Rijkloff van Goens. Priyagung iku nemeni enggone nandangi Banten. Rijkloff lan Speelman padha sabiyantu ngrampungi kraman Trunajaya, aja nganti kedhisikan ditempuh wong Banten.
Rijkloff van Goens banjur ngutus wadyabala gedhe menyang Tanah Jawa Tengah nglurugi Trunajaya. Trunajaya iya metukake, nanging suwe suwe keplayu marang Kedhiri. Kedhiri nuli dibedhah klawan rekasa, nanging Trunajaya oncat ngungsi marang pagunungan salore gunung Kelut.
Kapitan Ambon aran Jonker kautus ing Kangjeng Susuhunan ngelut playune Trunajaya. Dalan dalan sakubenge pandhelikane Trunajaya dijaga prajurit, wusana Trunajaya nungkul. Kangjeng Susuhunan arep priksa marang Trunajaya nanging bareng disowanake ing ngarsane, nuli diperjaya ing Sang Prabu piyambak (tahun 1680). Senadyan ing tahun 1652 wis ditemtokake yen Cisedane kang dadi tapel watese Banten lan jajahan VOC., ewa dene wong Banten iya ora wedi njejarah, mbegal ing sawetane Cisedane. Ing tahun 1656 kelakon dadi perang nganti tumeka tahun 1659. Ing salebaring perang mau VOC. meksa durung rukun karo Banten. Ing wektu samono kang jumeneng ing Banten Sultan Agung Abul Fatah utawa Tirtayasa. Sang Prabu pancen ratu peng pengan, kang diudi mumbuling negara lan undhaking jajahan, mulane sengit banget marang Compagnie, awit digalih ngalang alangi pangelaring jajahan. Saka pambudidayane Sultan Agung kelakon kutha Banten bisa reja lan rame. Wong Inggris, Denmarken lan Prasman padha oleh idin dedagangan ana ing Banten. Nalika kraman Trunajaya Sultan Agung ora gelem nganggep ratu marang Mangkurat II lan mitulungi marang Makasar mungsuhe VOC.
Pangarep arepe yen prajurit VOC., suda banget, wong Walanda banjur gampang kalahe karo Banten. Ing sesirepe kraman mau rehne GG. Spellman wis mangerti sedyane Sultan Agung yaiku arep enggal merangi Betawi, mulane banjur tata tata. Kabeneran banget ing atase VOC. ing tahun 1682 ing Banten ana geger, jalaran Sang Pangeran Adipati Anom Abdul Kahar (banjur jejuluk Sultan Haji) lan rayine Sang Pangeran Purbaya rebut kalenggahan Pangeran pati, iya iku biyantu kang rama ngasta paprentahaning negara. Sultan Haji rekasa banget, awit Sultan Agung mbiyantu Purbaya, nuli Sultan Haji njaluk tulung marang VOC., kang saguh arep nulungi, jangji wong Walanda ing Banten oleh monopolie. Sultan Agung banjur keplayu dioyak ing prajurit Compagnie. Bareng kecekel dikunjara ana ing Betawi nganti tekan ing sedane (tahun 1692). Wose prajangjian ing tahun 1684 wong Inggris lunga saka Banten, nuli ngalih menyang Bengkulen. Kejaba iku VOC. wenang melu ngrembug ruwet rentenging nagara ing Banten. Wiwit ing jaman iku Cirebon uga melu ngaub marang VOC.

17 Perangan Kang Kaping Pindho 
Bab 9
Mataram Nalika Perang Rebut Kaprabon
Kang Sapisan (tahun 1704 – 1708)
lan Kapindho (tahun 1719 – 1723)
1703 – 1704 (1708)
Sunan Mas, Mangkurat III 1691 – 1704 GG. van Outhoorn
1704 1719
Pangeran Puger, Pakubuwana I 1705 – 1706 GG. van Horn
1719 -1727
Prabu Mangkurat IV

Kang anjalari perang rebut kaprabon kang sapisan iya iku congkrahe Sunan Mas karo Pangeran Puger, apa dene era eru marga saka panggawene Untung Surapati.
Untung Surapai iku batur tukon saka ing Bali, wis dadi prajurit ing Betawi, diunggahake dadi Litnan manggedheni prajurit Bali sagolongan. Nalika perang Banten Untung minggat ndherek Sultan Agung ing Banten, salebaring perang nuli nggawa kancane sawatara klambrangan ana ing bawah Priyangan, gawene njarah rayah. Bareng dioyak ing prajurit VOC. Untung Surapati sakancane Bali mlayu mangetan nyuwun pangauban marang Sunan Mataram. Senadyan Untung Surapati mungsuhing VOC., ana ing Kartasura ditampani becik malah dadi andhel andhel GG. Champhuys nuli utusan Mayoor Taak menyang Kartasura perlu nyekel Untung Surapati lan nagih utange Marang marang VOC. Nalika prajurit Walanda teka ing kutha, wong Jawa lan wong Bali wis perang dhewekan. Sasuwene ing paperangan geger gegeran, Mayoor Tak di kroyok ing gegaman, prajurit 70 kang mati. Untung Surapati sakancane bablas mlayu mangetan.
Ana ing Pasuruwan Untung Surapati ngedegake karajan. Untung Surapati jumeneng adipati jejuluk Wiranagara jajahane saya jembar, nenelukake ing sakiwa tengene malah nganti tekan ing Kedhiri, Sarehne Untung Surapati saya ndadra, Mangkurat II minta sraya marang VOC. nanging GG. van Outhoorn durung mituruti. Nalika semana ing saTanah Jawa akeh sekaitan nglawan wong Walanda. Sawenehing panggonan disebari layang nyalawadi kang ngemu rasa ngojok ojoki numpes wong “kapir”.
Akeh priyagung Banten lan Mataram sing padha mbiyantu sekaitan iku.
Malah ana wong Melayu saka Sumatra aran Ibnu Iskandar kang melu dadi penuntune sekaitan mau, nglurugi Betawi nggawa prau akeh. Bareng konangan ing Walanda banjur ditempuh rusak bebarisaning prau. Prakara iku njalari enggone VOC. ora gelem ngrewangi Mangkurat II. Ing tahun 1703 Mangkurat II seda, kang gumanti jumeneng, Sunan Mas utawa Mangkurat III; marga saka cacading sampeyan, uga katelah asma Sunan Kencet.
Sunan Mas congkrah lan pamane Pangeran Puger, mungguh kang dadi jalarane iya saka siyane Kangjeng Sunan. Sunan Mas iku pancen misuwur siya lan sawenang wenang tindake. Pangeran Puger lolos saka Kartasura, tindak menyang Semarang mundhut pitulungan Compagnie. Sunan Mas wis rambah rambah kirim layang menyang Betawi, mundhut balining pamane, nanging ora direwes, awit parentah ngerti yen Sunan Mas sekutu lan Untung Surapati nedya nglawan Compagnie. Parentah Betawi uga ora gelem nganggep Sunan marang Mangkurat III; kang dianggep malah Pangeran Puger, awit Sang Pangeran ana ing Semarang uga wis kaangkat Sunan dening para priyagung akeh, jejuluk Sunan Paku Buwana.
Anane perang rebut kaprabon iku wiwit ing tahun 1704, tekan tahun 1708. Marga saka pitulungane VOC. Paku Buwana bisa lestari jumeneng ratu, nanging miturut perjanjian ing tahun 1705 jajahane VOC. dielar mangetan, watese sisih lor Cilosari, ing sisih kidul Cidhonan ing Cilacap. Sunan Mataram wis ora duweni wewenang ing atase tanah Sumenep lan Pamekasan.
VOC. diwenangke kena sediya prajurit ing Kartasura maneh. Nalika Kartasura ditekani wadyabala Walanda, Sunan Mas lolos mangetan mundhut pitulungan marang Untung Surapati. Ing tahun 1706 prajurit VOC. kang disenapateni Knol nempuh ing Bangil, yaiku betenge Untung Surapati kang santosa dhewe. Ing Bangil bedhah, nanging Untung Surapati ora kecekel, mung bae amarga ketaton ora antara lawas mati. Ing tahun 1707 ana prajurit VOC. nglurug mangetan maneh merangi para anake Untung Surapai kang mbiyantu Sunan Mas. Ing tahun 1708 Sunan Mas asrah bongkokan marang Knol, nuli kakendhang menyang Ceylon. Ing tahun 1719 Paku Buwana I seda, njalari perang rebut kaprabon kang kapindho. Para sadhereke Sunan anyar Prabu Mangkurat IV padha merekake nganti nganakake perang. VOC. mitulungi marang Mangkurat IV. Para panganjure kraman padha dibuwang menyang Ceylon utawa menyang jajahan Compagnie ing Afrika sisih kidul (Kaapkolonie).

18 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 10
Kaanane VOC Wiwit Tengahe Abad 17
Tumekane Tengahe Abad 18
Nalika J. Maetsuycker madeg dadi Gouverneur Generaal

(tahun 1653 – 1678) jajahan darbeke Compagnie wis rada akeh.
Betawi lan wewengkone, wiwit tahun 1619 Kutha Malaka lan wewengkone, tahun 1641 Ambon, Kepulowan Bandha, Makasar, tahun 1667 Punto de Gale lan Legombo ing Ceylon, tahun 1658 Tlatah tlatahane pasisir Coro9mandel, lan Malabar, tahun 1661 Kejaba iku VOC. iya duwe kantor ing pasisire sunglon Persi, ing Benggala, Siyem, Formosa lan Decima. Saking jembaring jajahan lan kehing kauntungan VOC. bisa sugih lan kuwasa.
Para aandeelhouder wis akeh banget bathine, ngungkuli bathen kang wis katemtokake, iya iku 12,5%. Ing tahun 1642 bageyaning Bathi nganti mundhak tekan 50%, VOC. dadi ndedel, ing saantarane tahun 1630 lan tahun 1650 bisa tikel 3 utawa 4. Kauntungane VOC. iku jalaran saka pranatan monopolie. Marga saka monopolie mau VOC. bisa kulak murah lan yen dodolan dilarang larangake.
Upama bumbu craken: pangulake pala sa”pun” terkadhang mung 7,5 sen, pangedole 3,5 rupiyah. Pangulake cengkeh sa “pun” 20 sen, pangedole sok 10 rupiyah.
Pangrehing VOC. (Bewindhebber) ing tanah Walanda kang diarah mung ngencengake pranatan monopolie, ora susah njembarake jajahan. VOC. kudu ngedegake loji loji maneh, awit VOC. kudu mung salugu dedagangan. Balik pangrehing VOC. ing Betawi karepe ngendhokake monopolie. Wong bumi kerep disuwunake idin GG. Coen lan van Diemen prakara kamardikaning dedagangan, nanging para Bewindhebber ora mituruti. Punggawane VOC. akeh kang wong asor lan ala, wuwuh wuwuh blanjane ana ing tanah Indhiya mung sathithik. Blanja kawitan (asisten = carik) mung 10 rupiyah, banjur mundhak 55 rupiyah (koopman) lan 75 rupiyah (opperkoopman) ing sasasine.
Blanja sathithik mau tampane nganggo dicowok umpamane kanggo tetanggungan. Kang mangkono iku njalari para penggawa padha dagang peteng utawa dagang colongan. Ananging sarehne dagangan VOC. nalika semana gedhe banget lan bathine dudu sebaene dai prakara klerune pranatan monopolie apa dene tindake para punggawa sing ora bener isih samun durung pati ketara. Ing kawitane abad kang ping 18 jajahane VOC. akeh banget, apa maneh ana ing Tanah Jawa. Jajahan lan panguwasane karajan Banten lan Mataram saya kalong kalong.
Betawi, Krawang tekan kali Indramayu, Priyangan tekan segara kidul; Semarang lan wewengkone (tahun 1677), Cirebon wus ngaub marang VOC. Tapel watese jajahan Banten sisih wetan Cisedane. Jajahan VOC. mangetan tekan Cilosari lan Cidhonan (tahun 1705). Ing tahun 1659 VOC. prajangjian karo Sultan ing Palembang, oleh idin ngedegake beteng ing bawahe. Ing tahun 1667 VOC. ngedegake loji ana ing Padhang. Sawise prajurit Walanda mitulungi marang para kawulane ratu Aceh, kang jajahane dhek maune ketug ing Indrapura (Sultan Iskandar Muda), VOC. ora mung katon gedhe panguwasane nanging iya katon sugih. Kutha Betawi saya suwe saya gedhe lan asri, nganti diarani “Ratuning kutha ing bumi sisih wetan”. Dadi ing jaman iku VOC. kaya kaya lagi mumbul mumbule.
Mungguh ing satemene senadyan gelare kuwasa lan sugih banget, VOC. wis mundur, ngalamat arep bobrok. Kasugihane saya kalong, malah terkadhang terkadhang uga nganti tuna, nanging kejaba para Bewindhebber ora ana kang ngerti, awit digawe wadi banget. Para Bewindhebber enggone aweh dividend (anakaning andhil) marang para aandeelhouder isih ajeg akeh. Dadi saya suwe bandhane VOC. saya suda. Mungguh karepe para Bewindhebber enggone ngrendhem wadi mau, supaya VOC. diaranana isih sugih lestaria diandel aja nganti kepaten ubed. Wasana ing tengahing abad 18, VOC. wis katandhegan utang 3 yuta.
Kang dadi jalaran sudane kasugihan VOC. warna warna, kayata:
1. Kehing wragad VOC. kanggo peperangn, tansah kapeksa sediya prajurit lan prau perang akeh.
2. Rehne jajahan saya jembar, punggawa saya mundhak akeh, anjalari undhaking wragad.
3. kauntungan laku dagang wis ora kaya wis ora kaya dhek abad kang kepungkur, awit akeh punggawa VOC. lan wong bumi padha laku dagang peteng utawa dagang colongan, VOC. enggone mblanjani punggawane kesethithiken, dadi punggawane mau kepeksa golek kauntungan liya sarana dagang peteng. Dene wong bumi enggone dagang colongan lelawanan wong Inggris utawa bangsa manca liyane. Marga saka alaking VOC. enggone nindakake monopolie, wong bumi padha gelem nerak prajangjiane monopolie. Rehne wong bumi wis dadi mlarat marga saka pamering VOC. lan punggawane karajan Jawa, barang pedagangan saka Europa mung sathirhik payune.
4. VOC. enggone dedagangan ana ing Europa kerep tuna banget, marga dijori ing bangsa Inggris lan Prasman.
Rekane para Bewindhebber enggone arep nututi kapitunane serana ngencengake tindaking monopolie lan nglarangi dagang peteng. Ewa dene sanadyan dagang peteng iku dilarangi banget kanthi ukuman abot, meksa saya ndadra, awit VOC. ora ngundhaki blanjane punggawane, lan pangulake barang dedagangan kemurahen. Ana reka dayane VOC. kang sakawit ndadekake kauntunganing VOC, dhewe lan bangsa bumi, yaiku enggone nganakake wulu wetu liya, kayata: nila, lawe, secang (kanggo pulas). Kang akeh banget pametune yaiku kopi. GG. Zwaardekroon ngudi banget marang ajuning tanduran kopi mau (tahun 1718 – 1725).
Wiwit VOC. dagang kopi iku maune saka rembuge P. van den Broecke, nalika isih ana ing Mokka (jajahan Arab). Saya suwe kopi mau ana ing Europa saya payu. VOC. enggone kirim kopi weton Mokka menyang Amsterdam ing sataun taune nganti 300.000 pun. Bareng wong Turki ngengel engel wetuning dagangan kopi, VOC. nuli nyoba nandur dhewe ana ing Tanah Jawa (tahun 1706). GG. Zwaardekroon prajangjian lan wong bumi dikon nandur kopi, pametone saben sadhacin bakal dituku 15 ringgit. Wong bumi seneng atine dene pituwase memper, mulane iya saya maju panggarape, Tanah Jawa saya akeh pametune. Nanging suwening suwe VOC. saya sawenang wenang, regane kopi didhunake nganti 1 dhacin mung diajeni 5 ringgit. Wong bumi banjur suda kamajuwane, wit kopi akeh kang ditegori.
Ing tahun 1721 Parentah ing Betawi meh bae kabilaen, marga saka panggawene Pieter Elberfeld, iya iku sawijining Walanda pranakan Jerman lan Jawa. Pieter Elberfeld mau duwe sedya arep ngraman jalaran nalika patine bapakne saperanganing warisane dadi meliking Parentah. Pieter Elberfeld banjur ngirup bala dibantu wong Jawa, aran Kartadriya andhel andhele Untung Surapati. Ana bangsa mutihan kang ngojok ngojoki wong sarana andum jimat. Karepe Pieter Elberfeld sakehing Walanda bakal ditumpes, dinane ditemtokake tanggal 1 Januari 1722. Bareng ndungkap tumekaning wektune, Parentah Betawi lagi bae oleh warta. Pieter Elberfeld sakancane enggal ditukup; sawuse ngaku banjur dipateni siya siya. Endhase Pieter Elberfeld dikethok, ditanjir ana ing regole pekarangane dhewe, omahe dirombak, pomahane disangarake ora kena dienggoni ing wong. Dhawuhe Parentah katulis ing watu, tumekane saiki isih tetep mengkono.

19 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 11
Panguja ngujane Wong Betawi Marang Cina, lan Pengramane Wong Cina.
Mas Garendi didadekake Ratu Penglawane Paku Buwana II.
Pambelane Mangkubumi lan RM Said lan Pecahing Nagara.Perang Banten.
Mas Garendi (wayahe Mangkurat III) utawa Sunan Kuning, Mangkurat V. Mangkubumi, Pangeran Mas Said 1727 – 1749
Paku Buwana II 1725 – 1729
M. de Haan
1755 Hamengku Buwana I 1749 – 1788
Paku Buwana III. 1637 – 1639
A. Valckenier
1757 Mangku Nagara 1743 -1750
G. van Imhoff
1750 – 1761
J. Mossel

Ing wiwitane abad kang kaping 18 Betawi akeh banget Cinane. Ora antara suwe wong Cina mau akeh sing angguran; ing kutha Betawi lan wewengkone kerep ana rerusuh. Ing saadege Betawi akeh wong Cina kang diboyongi saka Banten menyang Betawi kanggo ngrejakake kutha, awit wong Cina mau sregep lan pinter gegaweyan. Sesanggane dientengake, supaya Cina liyane padha kepengin gelem manggon ing kono. Wasana ing wiwitane abad 18 duga duga ing sajroning kutha bae ana jiwa Cina 60.000 lan ing wewengkon Betawi 40.000. Dene kang dadi pangupa jiwane, nenukang, adol gula, teh, nganti akeh kang bisa dadi sugih. Ewa dene suwe suwe ing Betawi saya akeh Cina kang ora duwe panggaotan, gawene mung ngemis, malah ora sethithik kang gelem nindakake kadurjanan. Kang ndadekake ora trimane wong Cina iya iku:
1. Dhawuhe GG. van Swol (tahun 1713 – 1718) bab reganing teh Cina. Tekane Cina saka ing negarane padha numpang prau kang momot teh didol marang VOC. Bareng para Bewindhebber rumangsa ora pati akeh kauntungane enggone dagang teh, GG. mau banjur namtokake yen teh weton negara Cina, kang maune diajeni 60 rupiyah ing sadhacine, ing sabanjure bakal diregani 40 rupiyah. Temahan nuli ora ana prau momot teh teka ing Betawi. Saka pangudining GG. Zwaardekroon wiwit ing tahun 1722 ana prau momot teh maneh teka ing Betawi.
2. Ing tahun 1706 wis ana angger nglarangi wong Cina teka ing Betawi tanpa panggaotan. Wiwit tahun 1722 Parentah dhawuh nggawa Cina kang tanpa panggaotan, menyang Ceylon, Bandha utawa Kaap de Goede Hoop. Mung kang duwe layang pratandha idining Prentah, kena lestari manggon ing Tanah Jawa.
Ewa dene ing Betawi ing Betawi ora entek entek Cinane kang angguran sarta gawe rerusuh. Wusana ing tahun 1740 GG. Valckenier nemtokake putusan: sakehing Cina kang sakira nyumelangi, senadyan duwe layang pratandha, kudu dicekel kalebokake ing kunjaran, perlu katiti priksa. Cina mau yen ora duwe panggaotan kudu digawa menyang Ceylon, diwenehi pagaweyan nggarap kebon manis jangan. Para punggawa kang nindakake dhawuh mau, padha golek kasil, senadyan Cina sugih padha diancam arep dikirimake menyang Ceylon, supaya metu besele.
Wekasan dikabarake yen kareping Parentah nedya numpes Cina kabeh.
Cina padha muring kamoran wedi, akeh kang lunga saka kutha, klambrangan gawe rerusuh malah nganti wani nempuh kutha. Wong Walanda saya giris bareng krungu warta yen kraman sajabaning kutha sekaitan karo kang ana ing jeron kutha, pratandhane dene padha tandho gegaman lan nyingkirake anak bojone; besuk yen ana omah kobong Cina jaban kutha lan jeron kutha bakal bebarengan nempuh. Dumadakan sawijining dina ana omah kobong temenan. Bangsaning Walanda arahan dibantu para matrus sarta saradadu apa dene wong Jawa lan batur tukon banjur padha tumandang ngiras males ukum marang pangrusake Cina.
Genining omah kang kobong diubal ubal, sakehing Cina kang ora bisa oncat padha dipateni, barang darbeke dijarah rayah. Nganti saminggu suwene mung mangkono bae kaanane. Omah kang kobong ana 600, Cina kang dipateni kira kira 10.000. Nguninani pangrusak kang nggegirisi iku, Prentah ing Betawi kendêl bae. Para prajurit melu gawe rusuh ora dilarangi. Malah nalika lagi ana era eru iku GG. Valckenier dhawuh mateni sakehing Cina kang ana ing pakunjaran. Ing satentreming kutha Parentah ngondhangake pangapura marang Cina, kang gelem masrahake gegaman. Akeh kang gelem manut, nuli diwenehi panggonan ing jaban kutha dadi sakampung.
Cina kang padha oncat saka Betawi lan Cina ing liya panggonan, ngumpul dadi baris gedhe, ngepung kutha Semarang. Sunan Paku Buwana II mbiyantu marang Cina, awit digalih Cina bakal bisa nglungake Walanda, lan banjur dhawuh nempuh beteng Walanda ing Kartasura.
Para opsir ana ing kono padha dipateni, saradadhune dipeksa manjing Islam.
Ing sawuse wong Walanda ing Semarang oleh bantu saka Betawi, wong Cina keplayu. Wong Madura uga mbiyantu marang VOC. Dhek samana Sunan Mataram sumelang yen bakal tampa piwalese VOC. mulane enggal enggone minta pangaksama. Para priyagung Jawa kang sengit marang Walanda lestari mbiyantu Cina, dadi mungsuh ratune dhewe. Kartasura ditempuh, Paku Buwana II kengsêr. Banjur Mas Garendi, wayahe Sunan Mas kajumenengake ratu, ajejuluk Mangkurat V, nanging katekane sinebut Sunan Kuning. Parentah Betawi nuli nglakokake bala menyang Kartasura.
Kabeneran kraman Jawa ecrah lan kraman Cina, dadi gampang enggone nungkulake. Mas Garendi dibuwang. Kratone Paku Buwana II banjur dielih menyang desa Sala, kang nuli dijenengake Surakarta Adiningrat. Pulo Madura lan Tanah Jawa pasisir lor banjur dipasrahake marang VOC. Surasane prajangjian ing tahun 1743 mangkene: Sunan Paku Buwana ngakeni yen enggone lestari ngrenggani kaprabon iku mung saka kawelasane VOC.
Bareng Cakraningrat ing Madura tampa dhawuh yen negarane dipasrahake marang VOC., banget ing pambangkange, malah ngejegi tanah Madura sisih kulon, lan tlatah tlatah ing Tanah Jawa Wetan. Temahan diperangi ing VOC.
Ora lawas Cakraningrat kecekel, dibuwang menyang Kaap de Goede Hoop. Putrane diangkat bupati dening VOC. ngereh Madura kang kulon. Tanah wewengkoning Betawi nalika ana kraman banget karusakan. Dhek samana kang jumeneng Gouverneur Generaal Baron Van Imhogg (tahun 1743 – 1750) iya iku priyagung kang sregep lan cakep ing gawe. Saka pangudine Van Imhoff tanahe bisa reja maneh. Nalika tahun 1744 Van Imhoff pepriksa menyang wewengkoning Betawi nganti ketug pagunungan.
Sawusing papriksa, kersane GG. Van Imhoff, tanah tanah kang bera arep disewakake utawa digadhekake, kareben metu kasile. Wong kang nggadhe utawa nyewa tanah bakal oleh wewenang sarta pangayoman saka Parentah, nanging wulu wetune kudu didol marang VOC., regane ditemtokake ing Parentah. Van Imhoff dhewe nuladhani, mbobak tanah ing sukune gunung Salak, sarta ing kono ngedhegake pasanggrahan dijenengi Buitenzorg (tahun 1744). Para Bewindhebber nuli aweh lulusan yen Buitenzorg katetepake dadi pasanggrahane para Gouverneur Generaal.
Kajaba saka iku Van Imhoff nekakake wong saka nagara Walanda kang pancen baku tani. Banjur pranatan kang ndadekake kapitunane wong Jawa disuwak, yaiku yen pametune kebon kopi kakeyan, kebon mau dibabadi amrih undhaking regane kopi. Tindak mangkono iku dilarangi, nuli GG. Van Imhoff nemtokake keh sathithiking kopi kang dadi laden marang VOC. Van Imhoff sawise njajah Tanah Jawa Tengah sarta Wetan, nuli ngarang layang palapuran kang maedahi banget ingatase Parentah. Ing ngisor iki kacarita bab perang lan reribede VOC. sarta Mataram kang marga saka kurang wewekane tindake Van Imhoff. Nalika GG. Van Imhoff ana ing Surakarta ing wektu samono Pangeran Mangkubumi lagi seserikan karo kang raka Kangjeng Sunan. Saka kersane Van Imhoff arep ngelingake marang Sang Pangeran nganti kewetu serenge ana ing pasamuan, andadekake banget serike Pangeran Mangkubumi, awit rumangsa bener, kok malah disrengeni. Ing saundure saka pasamuan Sang Pangeran trus lolos saka nagara, ngimpun bala sarta banjur gandheng karo Raden Mas Said, kang ing wektu iku wis madeg kraman uga.
Priyagung sakarone wis sekutu ngraman marang Sunan Paku Buwana II.
Ing tahun 1749 kraman durung kena disirep, banjur Kangjeng Sunan seda, iku saya andadekake kisruhing nagara. Nalika Paku Buwana II isih gerah, Van Hogendorp, Gouverneur ing pasisir lor, ditimbali, dingendikani bab oreging nagara. Dadining rembug karajan Surakarta dipasrahake babar pisan marang VOC. Dadi ing satemene wiwit tahun 1749 para ratu Jawa wis ora kagungan bumi. Sanadyan saka karsane kang rama Pangeran Adipati Anom wis ora duwe wenang marang karajan Surakarta, nanging Sang Pangeran meksa kajumenengake nata dening Van Hogendorp, mung bae enggone jumeneng mengku nagara dumunung anggadhuh. Para priyagung ing Surakarta akeh kang mrekitik atine bareng ngerti yen tanah Surakarta dadi darbeking VOC., banjur padha mbalik ngiloni Pangeran Mangkubumi.
Sadurunge Pangeran Adipati Anom jumeneng Paku Buwana III, Mangkubumi wis ngaku jumeneng ratu ing Banaran. Sarehne Pangeran Mangkubumi kumpul lan RM. Said, dadi santosa banget, nganti bisa ngelun luwih saparone Mataram. Paku Buwana III ora kagungan wragad sarta prajurit ora bisa lumawan perang, dadi anane mung mangsa bodhoa marang VOC. Perange kraman lan Compagnie genti unggul genti kasoran, wusana ing tahun 1751 Pangeran Mangkubumi bisa ngalahake Compagnie ing sacedhake kali Bagawanta.
De Clerq senapatining prajurit, mati. Sabakdane iku Sang Pangeran ngalakokake bala mengalor nelukake Pekalongan malah meh nglojok jajahan Compagnie. Parentah ing Betawi sumelang banget, nuli nyantosani prajurit, wasana Mangkubumi kepeksa mundur, mubet ing wewengkone Mataram maneh. Ora antara lawas Pangeran Mangkubumi ecrah lan RM. Said nganti padha peperangan dhewekan, awit RM Said duwe pamelik arep jumeneng Sunan dhewe.
Prakara iku ndadekake kamayarane VOC. ewa dene Parentah iya meksa rada wegah; utawa maneh sarehne ngeman rusaking nagara lan wong cilik, mulane GG. Mossel rujuk lan karepe Van Hogendorp, para panggedhening kraman arep dirukun bae, dicuwilake tanah Mataram. Ing tahun 1754 GG. Mossel tindak menyang Semarang katemu lan Kangjeng Sunan, perlu rembugan enggone arep merang karajan Mataram. Paku Buwana manut bae, awit ora ana kang diendelake. Kelakon Van Hogendorp bisa rembugan lan priyagung sakarone ing kraman, nanging ora kedadeyan. Kang gumanti Governeur Harting iku bisa angon mangsa. Sarehne Mangkubumi lan RM. Said tansah memungsuhan, mangka RM. Said kegedhen panjaluk, mulane tumrape Harting gampang bae enggone bedhami karo Mangkubumi.
Ing tahun 1755 Sang Pangeran Mangkubumi bedhami lan Compagnie sarta Kangjeng Sunan ing Giyanti. Putusing bedhami Sang Pangeran kajumenengake ratu ngereh saparoning karajan Mataram, nanging kudu netepi prajangjian kuwajibane marang Compagnie. Sang Pangeran Mangkubumi banjur jumeneng ratu akadaton ing Ngayogyakarta Adiningrat jejuluk Sultan Hamengku Buwana I, Senapati Ing Ngalaga Abdulrahman Sayidin Panatagama Kalipattulah. Wiyosane malem Rebo Pon kaping 27 Ruwah windu Sengara tahun 1641 sinangkalan ”Janma Karya Wayanging Rat” utawa kaping lima malem 6 Agustus 1717.
Mungguh luhuring panggalihane Sang Prabu dicritakake ing layang Rajaputra, mengkene : ” Brataning galih sang nata, tansah olah jayeng jurit, atiti prana niskara, sura mbeg putus mikatsih, muja suraning dasih, pinrih samya gregetipun, sura asmarêng laga, memthek kang wus wiradi, sinakyun dinadar boga busana. Sinuksma gung bala tantra, panglembanira ngenting, kongas ing prabawa nata, murba prabaning memanis, mawenes ing prajasri, asri rasning rum arum, sumiram warteng wadya, warata esthining dasih, srah susetya rena lir manggih suwarga.
Warga gung gambira samya, sumyak tejaning nayadi, adining kawirotaman, tumameng karya narpati, ketang sihnya Sang aji, lumrah kang bala wadyagung, galaking para muka, tanah ing liyan nagari, myang ing manca kekes samya mestu deya”. Ing layang Rajaputra kono uga nyebutake kresanane Sang Prabu: dahar sega pulen wangi, jangan loncom tanpa santen, bubuk dhele lan tempe gedhe ginoreng.
Kang minangka dhaharan (panganan): ketan enten enten, lemper iwak pitik, ketan kolak gedhang raja. Dadi mung sarwa gampang, tur murah lan mirasa. Tanah wewengkone praja Kasultanan dhek semana ora dadi siji kaya saiki, jalaran lemah lenggahe ing Surakarta lan Ngayogyakarta padha pating plencat lan ora silah.
Wewengkoning karajan karo karone kena kabedakake dadi telung warna:
1. Negara yaiku kutha karajan;
2. Negara Gung, tanah sakiwa tengene negara, lan
3. Manca negara.
Kanggo lumrah lemah lungguhe para punggawa iku ana ing negara gung, ana siji loro kang ana ing manca negara. Tanah manca negara mau dipenggedheni bupati kang banjur kena sanggan pajeg pabandaran (strandgelden), tanah Kejawan mung kari:
I. Kutha Surakarta lan Ngayogyakarta
II. Negara gung iya iku:
1. Mataram = Ngayogyakarta,
2. Pajang = Surakarta sisih kidul kulon,
3. Sukawati = Surakarta sisih lor wetan,
4. Bagelen,
5. Kedhu,
6. Bumi Gedhe = Surakarta sisih lor kulon, lan
III. Manca Negara, yaiku Banyumas, Mediyun, Kedhiri, Japan =
Surabaya sisih kidul kulon, Jipang = Rembang sisih kidul
wetan, Grobogan lan tanah cilik cilik liya sawatara.
Murih dhamange ing buku Klepu, panggawene ana ing desa Klepu dhek tanggal 26 September 1757. nanging buku iku ilang, mulane banjur ndadak gawe maneh ana ing Semarang ( 2 Nopember 1773). Kamot ing layang kang dijenengake ”Semarangsche Legger”. Sajroning paprentahane Sultan Swarga, Ngayogyakarta dadi karta raharja, nganti karusakane nalika paprangan wis pulih ora ana labete. Tumekaning seda, Sinuwun Hamengku Buwana I lestari becik karo Kompeni. Bangsa Jawa ngluhurake banget karo panjenengane lan ngalem marang kasetyan lan kasudirane, nanging marga sugenge iku kerep ngrekaos, banjur rada nemahi watek brangasan sethithik. Kerep banget pradondi prakara wates karo karaton Surakarta. Dene lereme marga ananing wates anyar ing tahun 1773. Tangkebe karo Pangeran Mangkunegara, yaiku putrane mantu, rada kurang becik.
Luwih luwih wiwit tahun 1763 saploke Kangjeng Sultan mindhokake putrane (Kangjeng Ratu Bendara) karo Kangjeng Pangeran, banjur kerep banget padha ejeg ingejegan rebutan bawah nganti angel pisah pisahane, marga prakara enggone padha pasrahan punggawa kang padha aliyan bendara, banjur padha perang maneh.
Kejaba iku Pangeran Mangku Negara ora saged ngapura marang Sultan Hamengku Buwana I, marga garwane dipundhut bali mau. Dene Kangjeng Sultan ndakwa, yen Pangeran Mangku Negara gawe rusuh ana ing bawah Kasultanan.
Kangjeng Susuhunan ing Surakarta ngeloni Pangeran Mangku Negara.
Perange iku nganti tekan tahun 1777. Wiwit tahun iku tangkepe Sultan Swarga marang Kangjeng Sunan lan Pangeran Mangku Negara katon becik. Kacarita RM. Said isih mbajurake perange, nanging suwe suwe ora bisa lawan, awit dibut prajurit VOC. lan balane Sultan Hamengku Buwana. Bareng kapepet ing tahun 1757 gelem bedhami ana ing Salatiga; putusane RM. Said kacuwilake karajan Surakarta, kajumenengake Pangeran Adipati, jejuluk Mangku Negara, ngereh tanah Keduwang lan Wanagiri, nanging iya nganggo prajangji mbangun miturut VOC. Nalika VOC. lagi nengah nengahi perang lan kraman Surakarta, yaiku tahun 1750, ing Banten ana kraman uga; mungguh kang dadi jalarane mangkene: Wiwit ing tahun 1733 kang jumeneng ing Banten Zeinul Arifin. Iku pangalihane ora kukuh, nganti kena kena diepak ing garwane trah Arab, asma Sarifah Fatimah.
Karepe Fatimah arep makolehake kaponakane asma Sarif Abdullah, kang wus kapundhut mantu sarta kaangkat Pangeran dening Sultan Zeinul Arifin.
Nadyan katemtokake sarembug lan Compagnie, yen kawenangake gumanti jumeneng ratu, putrane Kangjeng Sultan kang wus kaangkat Pangeran Gusti, ewa dene Sarifah Fatimah or gumingsir. Saka pangojok ojok lan wewadule Fatimah, Sultan ing Banten nganti kalimput, duwe panjaluk marang Van Imhoff supaya Sarif Abdullah kenaa kajumenengake Adipati Anom, dene Pangeran Gusti bakal kalorot. Bareng Pangeran Gusti krungu pawarta kang mengkono iku, enggal enggal nyuwun pangeyuban menyang Betawi.
Saking pintere Fatimah lan sumelange VOC. bok menawa bakal kepeksa perangan maneh yen ora nurutana karsane Sultan Banten lan Fatimah, murih katentremaning nagara Sang Pangeran Gusti disingkirake menyang Ceylon. Let satahun Sultan Banten kaya kaya gerah engetan klenjit klenjit arep owah, Sarifah Fatimah age age njaluk lerehe marang Van Imhoff. GG. Van Imhoff mituruti, Sultan Banten malah dibuwang menyang Ambon, ora lawas seda ana ing kono, nanging Compagnie bakal ngayomi. Sakendhange Sultan ing Banten, kang ngereh negara Fatimah kabantu ing Sarif Abdullah.
Sarehne pangrehe sawenang wenang, tur wong Banten kang dipanggedheni Ki Tapa lan Ratu Bagus, emoh diratoni ing priyagung kang dudu darah Banten, dadi ora suwe banjur ana kraman. Compagnie tetulung nguruni prajurit, nanging kalah, awit kraman pancen santosa. Nalika nedheng nedhenge geger gegeran ing Banten iku GG. Van Imhoff seda. Saka pamanggihe GG. Mossel, Sarifah Fatimah utawa Sarif Abdullah pancen ora nduweni wajib jumeneng ratu, mulane Pangeran Gusti bakal dikondurake dibiyantu VOC. bisane jumeneng Sultan. Ing tahun 1750 Fatimah lan Sarif Abdullah kecekel kabeh sarta banjur dikendhang. Pangeran Arya Adi Santika, kang rayi Sultan Zeinul Arifin katetepake dadi Sultan, ajejuluk: Abdul Maali Mohamad Wasiul Halimin, nanging nalika jumeneng iku nganggo prajangjian yen anggone jumeneng mung nggadhuh, malah tanah Lampung banjur dadi darbeking VOC. Prakara iku isih ndadekake kraman maneh: Ki Tapa lan sagolongane wong Banten, kang ora gelem rujuk lan wong Walanda, ora tarima. Pangeran Bagus Buang diangkat jumeneng ratu, merangi Arya Adi Santika, Pangeran Gusti lan VOC., nanging suwe suwe Ki Tapa kalah. Ing tahun 1753 ing Banten wis tentrem. Pangeran Arya Adi Santika seleh keprabon marang Pangeran Gusti kang banjur ajejuluk Abu’n Natsar Mohamad Arif Zeinul Acekin. Ratu anyar iku nalika jumenenge iya nganggo nganyarake prajanji kaya dene prajanjine Sultan Adi Santika lan VOC.
20 Perangan Kang Kaping Pindho
Bab 12
Kaanane VOC. Ngarepake Ambruke
(tahun 1757 – 1800)
Ing sasirepe kraman Mataram lan Banten, ing Tanah Jawa banjur dadi tentrem, kang durung mung ing Blambangan, amarga saka panggawene wong ing Bali lan turune Untung Surapati. Sarehne ing wektu iku wus ana wong Inggris kang dedagangan ing kono, VOC. sumelang yen tanah Bang Wetan bakal dirukun, mulane banjur nglurugake bala mrono. Wiwit ing tahun 1772 Blambangan iya sirep.
Dadi saTanah Jawa ing jaman iku wis wiwit raharja lan kelakon kawengku ing Compagnie kabeh. VOC. wis prasasat maharaja, sakehing mungsuhe padha dipunthes, kira kira wis ora bakal mbebayani, ora abot sanggane. Nanging mungguh sranane kang kanggo munthes iku ing jaman wekas wekasan wis dudu kasentosaning wadya bala thok, nanging uga nganggo akal kajuligan, mratandhani yen VOC. entek kekuwatane, kaya kang dicritakake ing ngisor iki.
Sabakdane jaman peperangan ing Tanah Jawa, saya suwe saya katon yen Compagnie bakal ambruk. GG. Mossel 9tahun 1750 – 1761) lan Van der Parra (tahun 1761 – 1775), apadene para GG. kang padha gumanti yaiku Van Riemsdijk (tahun 1775 – 1777), De Klerk (tahun 1777 – 1780) padha mbudi daya ngentekake akal, murih tuluse VOC., nanging ngrekasane tanpa pituwas, Compagnie wis ora kena digendholi.
Nalika semana ing Tanah Jawa malah wiwit raharja, awit wis ora ana peperangan, sarta Compagnie tansah njaga murih bisane tansah memitran karo Kangjeng Sunan ing Kejawan. Sanadyan tindake para ratu Jawa kerep ndadekake kapitunane wong cilik, nanging Compagnie trima meneng, awit pancen ora ngrembug marang begja cilakane wong bumi. Yen kadhang kala Surakarta lan Ngayogyakarta padha gesrek prakara watesing nagara, VOC. iya ora gelem melu melu.
Jajahan ing sajabane Tanah Jawa ing wektu iku VOC. iya ora pati bisa ngrembug, wasana suda kuwasane. Ana ing Indhu Ngarep kuwasane wong Inggris saya gedhe. Malah ana ing Benggala kuwasane ngungkuli VOC.
Kerep bae wong Walanda lan wong Inggris ana ing kono padha grejegan, malah terkadhang nganti dadi perang. Sarehne VOC. kalah kuwasa, wasana kantor kantore ing Benggala kudu nganggo diawat awati ing wong Inggris. Ana ing Ceylon VOC. kerep sulaya karo raja ing Kandhi prakara padagangan manis jangan lan pandumaning bebathen, nanging rahayu isih bisa terus panguwasane. Ana ing Persi VOC. ora bisa terus dedagangan. Padagangan ing Sumatra pasisir kulon lan wetan ora bisa ngolehake kauntungan kang memper marang VOC., samono uga padagangan ing Borneo. Ana ing kapulowan MOLOKO VOC. iya isih lestari oleh dagangan craken, nanging saya katon yen suda suda.
Sarehne Compagnie kaya mangkono kaanane, ora lawas mesthi bakal ambruk.
Kebarengan tanah Walanda banjur perang lan Inggris, iku kang nyengkakake ambruke VOC., awit VOC, wis ora bisa ngukuhi jajahan ing Asia, marga saka kuranging prajurit, mangka ora bisa oleh bantu saka nagara Walanda.
Kantor kantor ing Indhu Ngarep tiba ing tangane wong Inggris. Jajahan ing Sumatra pasisir wetan kulon kena direbut ora nganggo bisa lawan.
Kaanane VOC. ing nagara Walanda luwih rekasa lan ing tanah Indhiya. Prau prau kang saka Indhiya akeh kang padha dirampas dening wong Inggris. Saking kekesing ati nganti ora ana prau dagang kang wani mingsed saka pelabuhan. Dadi laku dagang mandeg babar pisan. ing Betawi ora ana prau teka anggawa prajurit, gegaman utawa dhuwit, utawa njupuk dagangan, nganti sakehing gudang gudang padha ambruk, mulane yen ana prau saka negara liya kang gelem kulak dagangan murah murahan bae. Parentah ing Betawi wis rumangsa bungah. Nganti telung tahun lawase tanah Indhiya enggone karibedan mangkono iku, wasana ing tahun 1784 perange Walanda leren. Miturut prajangjiane bedhami: Compagnie ora kena mbanjurake bedhami monopolie ing tanah Indhu, wong Inggris ora kena dilarangi enggone dagang layar ana ing kono. Ing sabakdane perang VOC. saya katon ngrekasane, ing tahun 1791 kecupetan 96 yuta, mangka arep golek utangan wis ora ana kang ngendel. Mangkono iku kaanane VOC. nalika nagara Walanda lagi jaman dahuru, wiwit tahun 1795 nagara Walanda banjur kecekel ing para kraman ing Frankrijk, mangka nagara Frankrijk mungsuhan karo Inggris. Awit saka iku tanah Walanda iya melu mungsuhan karo negara Inggris. Kacarita Willem V, Stadhouder ing tanah Walanda ing sajroning jaman dahuru mau sumingkir menyang tanah Inggris. Dene VOC. saka panemune Willem V luwih becik dititipna dhisik menyang wong Inggris supaya aja kecekel ing para kraman Walanda, awit yen wis kecekel ing para kraman bisa uga direbut ing krajan Inggris (Layang saka Kew.), nanging panimbang iku ora digugu, mulane VOC. sida diperangi karajan Inggris. Wiwit tahun 1796 jajahane VOC. meh kabeh, kejaba Tanah Jawa lan Ternate, klakon direbut Inggris. Wasana ing tahun 1799 VOC. ambruk, dibubarake, barang darbeke diliyer ing Parentah Walanda kang lagi tetep anyar.
Perangan Kang Kathelu Babad Jawa Wiwit Ambruke VOC. Tumeka Saprene (tahun 1800 – 1924)

21 Perangan Kang Kathelu
Bab 1
Tanah Indhiya Wiwit Adege Bataafsche Republiek
Tumekane Jaman Daendels
Jumenenge GG. Overstarten (1796)

1800 – 1801, Siberg, Wiese lan Daendels (tahun 1808 – 1811) Ing saambruke VOC., tanah Indhiya kacekel ing Parentah Praja Walanda (Bataafsche Republiek), nanging mungguh pranatane peprentahan wiwitane ora owah, sakehing punggawa dilestarekake pangkate lawas, mung bae salin bendarane, yaiku Parentah Praja Walanda.
Ing jaman iku Parentah Walanda duwe karep mbeciki pangrehing tanah Indhiya; mung bae mungguh ing rekane isih rekasa, awit ing Bataafsche Republiek panemune para pinter padha geseh. Ana Sarjana loro maune padha panggedhening Compagnie, nanging karepe nglestarekake monopolie lan parokane VOC. liyane, punggawaning negara uga ngiras dadi sudagar. Sijine aran Van Hogendorp kang maune dadi Gezaghebber ing Tanah Jawa Wetan, duwe karep misahake paprentahan lan dagang, apa dene duwe karep nyuwak monopolie . Sesanggan peksan lan gugur gunung arep dimareni.
Van Hogendorp uga banget nyuwun marang Parentah Walanda, supaya peprentahaning tanah Indhiya bisa becik, pangadilan bisaa sabenere, apa dene supaya wong Pribumi diparingana lemah dhewe dhewe (individueel groundbezit). Parentah Walanda banjur nganakake Commisie, kang dipatah gawe rancangan mungguh ing paprentahan tanah Indhiya. Wasana ing tahun 1805 panemune Van Hogendorp dianggep ing Parentah Walanda. Mung bae wong kang diutus supaya anindakake peprentahan mau, ora bisa tekan ing tanah Indhiya, nuli didhawuhi mulih, awit bab owahing peprentahan ing tanah Walanda.
Kacarita ing tanah Walanda wiwit tahun 1806 Bataafsche Republiek salin dadi karajan, kang jumeneng rate Lodewijk Napoleon, sadhereke Keizer Napoleon ing Frankrijk. Mangka Sang Keizer banget sumelange yen tanah Indhiya bakal direbut ing karajan Inggris, mulane Lodewijk Napoleon kepeksa netepake Gouverneur General kang awatak Senapati, miturut dhawuhe Keizer Napoleon, Kang dipilih Mr. H. Daendels. Mungguh kaanane tanah Indhiya ing nalika iku kalebu raharja. GG. Van Over Straten njaga banget marang Tanah Jawa, Betawi disentosani. Kalakon wong Inggris nempuh Betawi nganging kena dibalekake. Lakuning tetanen ing Tanah Jawa kalebu sempulur, kang akeh pametu kopi lan tebu. Sarehne isih nengah nengah jaman perang dadi wulu wetune Tanah Jawa, yaiku: kopi, gula, kapas, lsp. ora kena dikirimake menyang nagara Walanda, nanging malah kebeneran, awit dagangan Tanah Jawa banjur dikulak bangsa liya (Denemarken, Amerika) ana ing tanah Indhiya kene, dadi sing padha bathi para sudagar ing tanah Indhiya dhewe, dudu sudagar ing nagara Walanda. Tanggal 1 Januari 1808, Daendels rawuh ing Tanah Jawa. Miturut unining kakancingane Daendels mau kabawah marang Minister van Kolonien, nanging sarehne lagi nengah nengahi perang, lan Tanah Jawa tansah dinganglangi wong Inggris, dadi Daendels prasasat madeg dhewe. Sanadyan Gouverneur Generaal iku mesthine kudu nganggo rembuge Raad van Indie, nanging yen prakara perang, Daendels ora gelem taren marang Raad van Indie, kang digugu mung karepe dhewe, malah dalasan prakara paprentahan angger sing wis dikarepake iya kudu klakon. Dadi panguwasane Daendels prasasat tanpa wangenan. Saking kencenging kekarepan lan kawicaksanane, sajrone dadi Gouverneur Generaal ing dalem 3 tahun, wis akeh lelabuhane, mung kuciwane sok kurang welasan.
Ing sajumenenge Daendels enggal merlokake pananggulanging mungsuh ana ing Tanah Jawa.
Kehing prajurit diundhaki sarta diajari temenan. Sarehne ora bisa oleh kiriman prajurit bangsa Walanda, banjur golek wong pribumi kang gelem angkil, sakehing batur tukon kang sakira kuwat, angger gelem dadi saradadhu, banjur dimerdikakake. Daendels kenceng banget panyekele paprentahan miltair, nanging uga nyembadani panyuwune saradadhu, dadi ora kaya jaman VOC. Sarehne ora bisa oleh pitulungan saka tanah Walanda, apa kabutuhaning prajurit ing Tanah Jawa dianakake dhewe, kayata: pabrik gegaman ing Surabaya, pabrik meriyem ing Semarang, rumah sakit saprabote, sekolahan kadet (magang opsir). Kajaba iku ing Surabaya didegi beteng lan ing Betawi disentosani banget.
Sarehne Parentah ing tanah Indhiya ora duwe eskader, kersane Daendels arep yasa dhewe ing sakuwasane. Ora antara lawas tanah Indhiya wis duwe prau 45, senadyan cilik nanging kukuh kukuh lan rikat lakune. Dene prau prau mau gunane kang gedhe digawe merangi bajag. Sarehne wis ana eskader, kersane Daendels arep gawe pelabuhan perang kang sentosa, kang dipilih: sunglon Meeuwenbasi (Cimajang).
Bareng wis suwe panggarape lan toh pati akeh, mangka ora maju pagaweyane, banjur ngalih sunglon Merak, kang arep didadekake pelabuhan, nanging meksa ora kedadeyan, marga saka kangelaning panggarape. Dene pelabuhan kang sida dadi, yaiku pelabuhan ing Surabaya. Mungguh panggarape sakehing pelabuhan mau iya srana nindakake gugur gunung, pagaweyan tanpa bayaran.
Dalan gedhe saka Anyer tekan Panarukan, kang tumekane saiki isih aran Daendels, iku perlune pancen kanggo anggampangake enggone ngukuhi Tanah Jawa, apa dene uga anggampangake bab lelakuning dagangan.
Dalan gedhe mau kena kanggo tandha seksi kekencenganing karsa lan kakerasaning GG. Daendels, ing atase dalan 600 pal (+/- 1.000 km) rampung ing dalem setahun, kang maune lakon 40 dina banjur kena dilakoni ing dalem 6,5 dina. Panggawene dalan mau uga srana nindakake gugur gunung.
Sarehne dalan iku lakune urut pasisir, nrajang rawa rawa lan ana kang urut paperenging gunung, dadi panggawene rekasa banget, wong kang mati tanpa wilangan, ewa dene Tuwan Daendels ora keguh, dalan meksa dirampungake.
Marga saka anane dalan Daendels, kutha kutha akeh kang dadi reja, awit gampang bisane lelawanan dagang lan papan liyane. Wulu wetuning padesan gampang panggawane menyang kutha kutha. Ing sauruting dalan iku saben let sapos didegi papan palerenan, ngiras endheg endhegan kreta post, perlu salin jaran. Dadi sanadyan dalan Daendels iku ngrekasa panggarape lan toh jiwa akeh, nanging kurup lan paedahe.
Para Gouverneur Generaal sadurunge Daendels ora bisa nyirnakake tindak kaculikaning para punggawa, nanging saking kenceng lan kerase Daendels kang mangkono mau bisa sirna. Daendels ngerti yen culikane para punggawa, marga kurang cukuping blanja. Para punggawa padha diundhaki blanjane, nanging iya mung banjur mligi nampani blanja thok, ora bisa oleh bledug kaya maune. Supaya gampang enggone mriksa lebu wetuning dhuwit Daendels nganakake Algemeene Rekenkamer (kantor pangetungan lebu wetuning dhuwit). Ing sakawit para punggawa bangsa Walanda utawa bangsa Pribumi padha bisa nindakake gugur gunung, kanggo kabutuhane dhewe, nanging wiwit jamane Daendels kang mangkono mau babar pisan ora kena. Bayaran saka Parentah menyang wong cilik kang sakawit nganggo lumantar marang punggawa bangsa Pribumi; iku ndadekake banget kapitunaning wong cilik.
Bareng Daendels ngerti, pranatan lantaran iku disowak, tampane dhuwit wong cilik terusan saka Gupermen. Yen ana punggawa kang meksa isih culika, abot banget ukumane, apese didhendha akeh, munggahe maneh marang dicopot, malah terkadhang bisa ukum kisis. Wiwit kawitan mula tanah tanah kang kacekel ing Walanda padha diwajibake ngladekake wulu wetu kanthi pepulih murah murahan (Contingenten stelsel). Pranatan kang kaya mangkono iku ngrekasa banget ing atase wong Pribumi, ewa dene nalika jaman Daendels isih diabotake maneh.
Jembaring kebon kopi kang ditikeli lan pepulihing dhuwit minangka pituwasing penandur diudhunake. Manut pranatan lawas kopi sadhacin diregani 4,5 ringgit, manut pranataning Daendels diudhunake dadi 4 ringgit. Kajaba iku Daendels uga gawe pranatan bab panggarape alas pejaten. Murih becike koffie culture lan boschwezen banjur dianani Inspecteur Generaal. Bangsaning blandhong, oleh kemayaran uripe; kasangsarane dimayarake srana dicadhongi beras lan uyah, kejaba iku ora kena dikerigake gugur gunung, mangkono uga wong kang anggarap kebon kopi.
Tumekane jaman Daendels para punggawa bangsa Europa lan Pribumi isih gedhe banget panguwasane, dadi Parentah agung ora pati Dhamang sumurupe marang ruwet rentenging negara, wasana para panggedhe akeh kang sawenang wenang tindake; ndadekake kasangsaraning kawula cilik. Akale Daendels arep nyuda panguwasaning para gedhe lan punggawa mau.
Gupermen ing Tanah Jawa pasisir lor disowak, awit Gupermen iku kegedhen banget panguwasane nganti kena gawe ada dhewe, dadi pangrehing nagara iya sakarepe dhewe. Jajahan Gouverneur nuli diperang dadi 9 Landdrostambt (paresidhenan), kapanggedhene ing Landdrost (residhen). Panyekele paprentahan para residhen mau mung manut dhawuh saka Parentah luhur. Dene kang nglantarake dhawuhing Parentah marang kawula lestari para Bupati dadi rumangsane wong cilik isih kaereh ing panggedhene dhewe.
Kaanane owah owahan kang kaya mangkono iku para Bupati lan para panggedhe bangsa Europa wis ora wenang netepake punggawa andhahane maneh; sanadyan punggawa cilik kang netepake iya Gouverneur Generaal.
Para residhen ing Ngayogyakarta lan Surakarta ing maune kabawah Gouverneur pasisir lor, sawusing rombakan banjur macung kaparentah marang Parentah ing Betawi dhewe. Dadi wiwit ing wektu iku sakehing punggawa nglumpuk menyang Betawi kabeh dicekel ing Parentah Agung piyambak. Ada ada mau banjur diarani Centralisatie van Bestuur.
Nalika jaman Compagnie ora ana pradata bangsa bumi kang prayoga manut adat lan tata carane bangsa bumi dhewe. Daendels banjur nganakake pradatan pradatan vredegericht, Landraad.
Kang dadi Lid Vredegericht para pangulu lan para punggawa bangsa Pribumi, nanging mung kena ngadili prakara remeh remehan. Kajaba iku sing siji sijining Landrostambt dianani Landgericht, kang dadi lide para punggawa bangsa Pribumi, nanging dipanggedheni Landdrost akanthi Secretaris bangsa Europa. Aliya saka iku ing Semarang lan Surabaya dianani Landraad; yaiku pradatan kang wenang mutusi prakara sing gedhe gedhe, kayata: rajapati.
Wong kang ora nrimakake putusaning pradata cilik cilik iya kena munggah njaluk adil marang Landraad. Pradatane bangsa Europa lan bangsa manca liyane, ing wektu iku uga dibecikake, dene kang mutusi prakarane bangsa militair (prajurit) kang perlu perlu yaiku Hooge Milataire Vierschaar ing Betawi. Nalika jamane VOC., ora ana kamardikaning agama, kang diwenangake mardika mung agama Protestant. Sanadyan wong Katholiek kena dadi punggawane VOC., nanging agama Kristen Katholiek ing Indhiya ora oleh kamardikan; bareng sajumenenge GG. Daendels, sakehing agama dimardikakake kabeh. Nalika jaman GG. Daendels, hawa ing Betawi ala banget, jalaran muarane kali Ciliwung waled dadi cethek, kapepetan wedhi; ing sakiwa tengening kutha banjur akeh rawane, wasana kutha Betawi kerep katrajang ing pageblug. Daendels banjur dhawuh ngurugi jagang jagang lan yasa kalen kalen kanggo ngesat kutha anjugrugi baluwarti, supaya sajroning kutha bisa oleh angin saka sagara, malah sakehing bangsa Europa padha didhawuhi ngedohi pasisir.

22 Perangan Kang Kathelu
Bab 2
Karajan Jawa nalika Pangrehe GG. Daendels
Tanah Indhiya direbut Inggris (Tahun 1811)

Para Gouverneur Generaal kang wis wis racake padha ngemong semu ngempek ngempek marang para ratu bangsa Pribumi, supaya aja diewuh ewuhi enggone laku dagang, karo maneh ing sabisa bisa padha nyingkiri perang; nanging yen Daendels ora, awit pancen watak keras lan kurang duga duga ingatase karo ratu. Tindake Daendels kang mangkono iku ndadekake kurang senenge para ratu marang Kangjeng Gupermen. Ora antara lawas GG. Daendels banjur congkrah karo Sultan ing Banten, prakara enggone gawe dalan gedhe lan pelabuhan ing sunglob Meewenbaai. Sultan Banten wus mituruti pamundhute GG. Daendels, ngladekake kuli gugur gunung kehe 1.500 nggarap pelabuhan, nanging padha mati kabeh, jalaran kajaba pegaweyane rekasa, hawane ing kono pancen ala banget. Karsane Sultan Banten wis aja njaluki maneh, nanging Daendels meksa isih njaluk bau kuli 1.000 ing sadinane. Kangjeng Sultan ora mituruti. Kyai Patih didakwa ngojok ojoki Sri Sultan supaya mbangkanga mangeran Parentah Gupermen, mulane dijaluk menyang Betawi arep diadili GG. Daendeles. Wong Banten nepsu banget oleh dhawuh saka Daendels mengkono mau. Commandant Du Puy, yaiku utusan kang ndhawuhake timbalane Daendels menyang Banten mau dirampok ing akeh, tumeka ing pati. Bareng Daendels mireng banjur nyalirani tindak menyang Banten mbekta prajurit 1.000. Kutha Banten digempur, kratone dijarah rayah. Kyai Patih kapikut banjur didrel.
Sultan Banten dikendhang menyang Ambon. Esuke kaondhangake yen karajan Banten wis dadi darbeke Gupermen, mung kang saperangan digadhuhake marang sang Adipati Anom, diangkat sebutan Sultan. Nalika Daendels dadi Gouverneur Generaal anyar anyaran ing Cirebon mentas era eru, malah nganti dirawuhi Daendels iya durung sirep babar pisan. Saka panggalihe Daendels, ing Cirebon ora bisa tentrem yen durung dicekel ing Gupermen, wasana banjur katentokake bae yen Cirebon dadi tanah Gupermen. Jajahan Cirebon kidul, Limbangan (Sukapura, Galuh) direh ing residhent. Jajahan Cirebon lor (paresidhenan Cirebon saiki) kagadhuhake marang Sultan telu, kang kuwasane mung kaya panguwasane punggawa.
Wong cilik kapasthekake enggone ngladekake wulu wetu marang Kangjeng Gupermen. Kajaba iku kono uga banjur kadhawuhake nandur kopi. Ora lawas Sultan kang sepuh katon arep mbangkang, iku banjur terus dicopot bae marang Dendels.
Sarehne Compagnie nyingkiri prakara kang magepokan karo pangreh Ngayogyakarta lan Surakarta, dadi para residhent ngemong lan nglumuhi banget, yen sowan menyang kraton iya manut apa tata carane kono. Bareng jamane Daendels ana dhawuh pangkat residhent ing Surakarta lan Ngayogyakarta diganti sesebutan minister, lan ana ing kono dadi sulihing Gupermen, wis ora wajib nganggo tata krama kaya uwis uwis tumraping para ratu. Mulane Daendels dhawuh kang mangkono, awit para ratu Jawa padha ngesorake banget marang residhent, mangka pamanggihe Daendels ratu Jawa kudu ngretos yen ratu Walanda lan Gupermen iku kuwasa, pantes diajenana, sesulihe ora kena disorake (tahun 1808).
Ora lawas Sultan Ngayogyakarta lan Surakarta padha derdah perkara watesing negara. Sultan Ngayogyakarta rada mempeng, nganti ngundhaki kehing wadya bala. Daendels rada sumelang yen prakara iku nganakake bebaya gedhe. Wuwuh wuwuh Sultan Ngayogyakarta kagungan karsa mundhut kalenggahane Pangeran Adipati Anom, bakal diparingake marang putra mantu. Daendels nuli menyang Ngayogyakarta mbekta prajurit sagelar sapapan. Kangjeng Sultan Hamengku Buwana II dilerehi, Sang Adipati Anom dijumenengake ratu, apangkat Pangeran Raja (prins Regent). Saka panuwune Sang Pangeran, kang rama isih lestari ana ing kedhaton, sesebutan Sultan Sepuh. Sawuse iku Daendels nganakake Commisie, kang dipatah netepake watesing karajan Ngayogyakarta lan Surakarta. Wasana sawenehing jajahan ana kang didadekake tanah Gupermen. wit saka kaya kang kacritakake ing dhuwur iku kabeh, terang banget yen pangrehe GG. Daendels ngentekake dhuwit, mangka tanah Indhiya ora bisa oleh pitulungan saka nagara Walanda., malah Parentah Walanda kekurangan Dhuwit dhewe. Wasana rekane GG. Daendels murih bisane oleh dhuwit, ngedol tanah Gupermen marang wong partikelir. Nganti tumekane saiki isih ana tanah partikelir kang durung ditebusi. Reka liyane maneh:
a. meksa wong partikelir dikon ngutangi dhuwit,
b. majegake dagangan candu,
c. nganakake monopolie beras.
Miturut anane pranatan monopolie iku, saanane beras kudu mbatheni. Lan maneh GG. Daendels nganakake dhuwit kertas, mangka Gupermen ora duwe tanggungan sing kanggo nebusi. Mesthi bae ajine dhuwit kertas iku ana ing pedagangan suda banget. Ewa dene Gupermen anggone ambebayari iya nganggo dhuwit kertas mau diturutake apa anane bae. GG. Daendels ora pati merlokake marang pulo pulo liyane sajabaning Tanah Jawa. Mulane ing sajrone jaman perang Napoleon, akeh jajahan kang direbut ing Inggris. Pangrehe Daendels kaya kang kacetha ing ngarep mau mesthi iya akeh paedahe, mung bae kekerasen tindake marang punggawa, wasana ing tahun 1811 Daendels bali menyang negara Walanda digenteni Janssens. Janssens mau satemene mung kepeksa enggone gelem dadi Gouverneur Generaal, jalaran tanah Indhiya kekurangan dhuwit lan para ratu bangsa Pribumi isih padha muring marang Gupermen, marga saka tindake Daendels. Ora antara suwe Betawi ketekan mungsuh wong Inggris; kang nyenapateni Lord Minto Gouverneur Generaal ing Indhu. Wong Walanda karoban lawan, Janssens keplayu menyang Semarang. Para ratu Jawa dijaluki bantu, nanging prajurit saka kejawan ora kena diendelake ing gawe, malah Sultan Ngayogyakarta mbalik ngiloni Inggris. Wasana ing Tuntang kepeksa nungkul kanthi prajangjian tahun 1811.
1. Satanah Jawa dadi duweke wong Inggris,
2. Sakabehing prajurit dianggep tawanan,
3. Wong Inggris ora gelem ngakoni utange Parentah ing Betawi, ing
sajroning tanah Walanda dadi golonganing Frankrijk.
4. Sakehing punggawa kang gelem ngenger marang OIC. Inggris,
dilestarekake ing kalungguhane.
Sarampunge prajangjian Tanah Jawa dadi jajahane Oost Indische Compagnie Inggris.

23 Perangan Kang Kathelu 
Bab 3
Pangrehe L.G. Raffles
Fendall masrahake tanah Indhiya marang Parentah Walanda.
1787 – 1820
Paku Buwana IV.
(Sinuwun Bagus) 1812 – 1814
Hamengku Buwana III
1814 – 1822
Hamengku Buwana IV.
(Sunan Jarot)
1814 – 1820
Diembani Paku Alam I 1813 Paku Alam I
(Pangeran Nata Kusuma)

Tanah Indhiya miturut dhawuhe Lord Minto, diperang dadi 4 Gupermenan, yaiku Malaka, Sumatra pasisir kulon, Moloko, Tanah Jawa lan wewengkone. Gouvernement Tanah Jawa lan wewengkone kang ngerehake Litenant Gouverneur (wakile Gouverneur Generaal) Thomas Stamford Raffles, kabantu ing Adviseerende Raad, lide ana telu yaiku: Gillespie, wong Inggris, Cranssen lan Muntinghe, wong Walanda. Raffles ngrembug banget marang prakara ing karajan karajan Jawa, nemtokake wewenang Parentah Inggris tumrap karajan karajan mau. Nalika Tanah Jawa kabawah Inggris, ing Banten isi dahuru bae, jalaran Sultan sing ditetepake Daendels ora disujudi ing kawulane. Ing tahun 1813 Sultan Banten dirukun karo Raffles, kablanja 10.000 ringgit setahun, nanging jajahan Banten dijaluk. Mengkono uga Sultan Cirebon tetepane Daendels iya mung diblanja tahunan, tanahe dadi duweking Gupermen Inggris. Nalika kang nyekel Tanah Jawa ganti Parentah Inggris, Ngayogyakarta wis salin kang jumeneng Sultan Hamengku Buwana II (Sultan Sepuh), kang dilerehi Daendels, ngesur keprabone Sultan Raja. Sultan Sepuh mau ing sakawit ngrewangi wong Inggris anggone ngluangake wong Walanda, nanging olehe tetulung mau mung kanggo sarana ngarah bisane tetep jumeneng Sultan maneh, dadi ora pisan marga saka tresnane marang Parentah Inggris; sajatine malah sengit uga. Sultan sepuh ngudi banget marang pulihe kuwasaning keprabon kang wis disuda suda marang Daendles biyen.
Ora lawas Crawfurd ngerti yen Sunan Sala iya nedya mungsuh Parentah Inggris. Raffles tumuli teka nggawa wadya bala, Sultan Sepuh dibuwang menyang pulo Pinang (tahun 1812). Sultan Raja ditetepake maneh jejuluk Hamengku Buwana III, nanging jajahane kang saperangan dijaluk Parentah Inggris sarta bandhane Sultan Sepuh kurang luwih f 2 yuta, dianggep dadi barang jarahan. Nalika pembedhahe kraton Ngayogyakarta, wong Inggris oleh pitulungan Pangeran Nata Kusuma. Minangka ganjarane Sang Pangeran dijumenengake Pangeran mardika, ngereh tanah Kemuning Kulon Praga, jejuluk Pangeran Adipati Paku Alam. Saka kersane Raffles, Sang Pangeran kudu ngingu prajurit 100 iji kanggo mbiyantu Parentah Inggris. Nalika pambedhahe Ngayogyakarta, Raffles oleh katrangan, yen Sunan Sala pancen wis sekutu karo Ngayogyakarta nedya nglawan Parentah Inggris. Raffles nuli menyang Surakarta nggawa wadya bala lan katrangan kang tinemu, Sunan Sala kepeksa manut marang prajangjiane Raffles. Jajahan Surakarta kayata: saperangan tanah Kedhu kang isih kabawah Sala, banjur dadi melike Gupermen Inggris kehing prajurit dielongi, mung kari prajurit kang kanggo kaprabon bae, pranatan ngladekake wulu wetu ing tanah kejawan disuwak, pabeyan seketeng diliyer marang Gupermen.
Para raja ing sajabaning Tanah Jawa, uga disuda panguwasane dening Raffles, kayata: Bali, Banjarmasin, Borneo Kulon, Palembang, Madura, Pulo Bangka lan Biliton, sarehne ana pametune timah, banjur didadekake tanah Gupermen, mari dadi jajahan Palembang. Mungguh sedyane LG. Raffles arep ngelun jajahan, mung Selebes kang ora klakon. Raja Bone, kukuh banget nggone anggegegi panguwasane. Wis nganti sawatara rambahan Raffles nglakokake gegaman menyang Selebes, nanging ora oleh gawe.
Bareng Tanah Jawa dicekel Raffles banjur diperang dadi 18 Paresidhenan.
Pranatan gugur gunung, laden wulu wetu lan kuwajibaning cilik pundhutaning prentah, ing sabisa bisa disuwak, wong cilik mung dijaluk pajeg “landrente”.
Keh sathithiking pajeg manut lemahe, yen loh, pajege nganti saparone pametu. Yen cengkar terkadhang mung seprapate. Gugur Gunung kang lestari mung nggarap kreteg, lan dalan dalan. Wong Pribumi kang didhawuhi nandur kopi laden mung ing Priyangan sarta wong kang nyambut gawe ing alas pejaten isih diterusake padatan lawas.
Raffles uga arep ngilangi anane batur tukon lan pamujangan (pandelingschap).
Wiwit tahun 1812, wong ngingu batur tukon nganggo dijaluki pajeg. Wiwit tahun 1814 ora kena dol tinuku batur tukon. Polisi ora diwenangake ngukum batur tukon kang mung marga panjaluking bendarane. Marga ananing pranatan mau suda banget kehing batur tukon, malah pamujangan wis dilarang babar pisan.
Nalika jamane Daendels pradatan ing Tanah Indhiya wis dibecikake, nanging saka panemune Raffles meksa durung nyukupi. Ing siji sijining paresidhenan nuli dianani Landraad, kejaba iku Raffles isih nganakake pradatan ubengan, yaiku pradatan kang ora mathok pamanggone, ngalih ngalih marani papan kang perlu diparani (Raad sambang). Prekarane bangsa Europa engone ngadili ana ing Raad van Justitie: Betawi, Semarang, utawa Surabaya. Raffles iku pangrehe ngentek entekake dhuwit akeh. Rekane enggone golek dhuwit srana nganakake pajeg lan adol tanah tanah kaya Daendels. Tanah kang didol menyang wong partikelir iku iya bener ngolehake dhuwit, nanging pakolehe katimbang karo pitunane ora mantra mantar timbang, awit besuke tumeka saiki enggone nebusi kangelan banget, jalaran ajine dadi yutan yutan. Srana kang prayoga kanggo ngiseni kas negara, yaiku monopolie dagangan uyah. Kang sakawit uyah iku dipajegi wong Cina, ndadekake kapitunane wong cilik, awit larang banget pangedole. Bareng uyah dicekel Gupermen banjur murah, tur ngolehake kauntungan akeh.
Wiwit tahun 1813 kang kena gawe lan ngedol uyah mung Gupermen dhewe. Ing tahun 1814 Napoleon kalah perange, Nederland bisa mardika. Miturut prajangjian ing London tahun 1814 jajahane ing Indhiya dibalekake marang wong Walanda maneh, kang ora mung Ceylon, Kaap kolonie lan jajahan sawatara ing Indhiya Kulon (ing Amerika) sarta Indhu Ngarep. Ing tahun 1816 Raffles digenteni Luitnant Gouverneur John Fendall. Let sawatara sasi John Fendall pasrah jajahan marang Commisaris Generaal, yaiku utusan Walanda saka Europa, kang dipatah ngerehake kapulowan Indhiya. Miturut Grondwet tahun 1814 kang nyekel paprentahan ing Kolonien, Sri Maharaja piyambak, kabantu ing Departement Onderwijs, Nationale nijverheid en Kolonien. Dadi Straten Generaal ora nduweni panguwasa. Sarjana tetelu kang diutus nampani tanah Indhiya, asmane: Mr. Elout, Baron van der Capellen lan Buyskes, apangkat Commissaris Generaal sarta diparingi rancangan wawatone pangrehing Indhiya. Commisaris Generaal ngrekasa banget enggone nglakone ayahane iku, awit tanah Indhiya kacupetan ragad, tur ora bisa oleh pitulangan kanggo ngebarake panguwasane Gupermen anyar. Apa maneh ratu ratu ing tanah Indhiya wis ora ngajeni marang Parentah Walanda.
Ewadene ora nganti lawas Commissaris Generaal wis akeh pakaryane. Kang nyekel panguwasa kang gedhe dhewe lestari Gouverneur Generaal dibantu Raad van Indie, pilihane Gouverneur Generaal dhewe. Pamerange Tanah Jawa didadekake paresidhenan kaya dhek jaman Raffles. Cacahe residhen didadekake 20, jajahan sajabaning Tanah Jawa diperang perang dadi Gupermen, dipanggedheni Gouverneur. Dene wong cilik lestari direh panggedhene dhewe.
Pranatane dititi priksa maneh, pranatan saka Raffles sing becik becik isih dilestarekake, kang kurang prayoga dibecikake. Prakarane bangsa pribumi dadi bubuhane Landraad, kang dadi jeksa bangsa pribumi, presidhene bangsa Walanda. Supaya ana kang ngawat awati pangadilan pangadilan iku sarta ngiras kanggo pangapelan (Hof van appel) dianakake Hoog Gerechshof. Kangjeng Parentah Luhur wis ora nduweni panguwasa babar pisan ing atase mutusi prakara. Supaya panyekeling dhuwit Gupermen aja nganti kisruh, nuli dianakake Raad van Finansien lan Rakenkamer. Pangrehe Gupermen anyar marang wong cilik, isih dilestarekake kaya panemune Daendels lan Raffles, ing sabisa bisa nyingkiri pranata peksan.
Sadurunge Commissarissen Generaal mangkat menyang tanah Indhiya, wis katemtokake yen pranatan monopolie kudu disuwak, awit iku ndadekake kasusahane wong pribumi. Prakara dagangan digawe merdika, wong manca padha kena dedagangan menyang tanah Indhiya, nanging bangsa Walanda pambayare prabeya dikacek karo bangsa ngamanca. Kang nyebal saka pranataning kamardikan mung monopolie bumbon craken. Prakara tetanen iya dimardikakake, wong pribumi kena nandur sakarepe dhewe, mung ing Priyangan kang isih ana peksan wong cilik diwajibake nggarap kebon kopi sarta kuli blandhong isih kudu nyambut gawe ana ing alas pejaten. Parentah anyar iku iya dipatah merlokake gawe kemayarane wong cilik, mulane pranatan lungguh bumi disuwak, para punggawa bangsa pribumi mari oleh tanah gadhuhan, mung diblanja sasen bae, supaya aja nganti bisa gawe rekasaning bawahe. Lan para punggawane Gupermen dilarangi dedagangan utawa nyambi panggaotan liyane. Prakara dol tinuku batur tukon ing sabisa bisa disirnakake, malah ana ing Tanah Jawa lan Madura prakara iku wis dilarangi babar pisan, mangkono uga pranatan pamujangan. Nalika Jaman Commissaris Generaal, ing Tanah Jawa klebu tentrem. Ngarepake tahun 1818 jajahan ing satanah Indhiya kabeh dipasrahake ing Parentah Inggris marang Gupermen Walanda. Wasana ing wiwitane tahun 1819 Commissarissen pasrah marang GG. van der Capellen. Elout lan Buyskes padha bali menyang Nederland. Satekane Negara Walanda Elout kaangkat dadi Minister van Kolonien. Commissaris Generaal olehe yasa pranatan bab kamardikaning dagangan, tetanen lsp. manut panemu liberaal. (sing bakal diterangake). Balik GG. van der Capellen (tahun 1819 – 1826) ora ngrujuki panimbange wong liberaal mau, mulane ing tanah Jawa suda banget karaharjane. Amrih raharjaning tanah Indhiya kang dianggep perlu, ngajokake dedagangan. Supaya wong Walanda bisa mumbul maneh enggone dedagangan nuli dianakake pakumpulan dagang aran Nederlandsche Handel maatshappij, adege tahun 1824. Pangarahe Prentah Walanda pakumpulan iku kenaa kanggo ngejori padagangane bangsa manca, dadi bisa ngurip urip dagangane bangsa Walanda. Ora lawas pakumpulan iku bisa oleh pawitan 37 yuta rupiyah.
Wiwit jaman Napoleon tanah Indhiya ora bisa lelawanan lan tanah Walanda, dagangane akeh kang didol marang sudagar manca, luwih luwih wong Inggris lan Amerika. Sawise tanah Indhiya kacekel ing parentah Walanda maneh, wong Walanda meksa durung maju dedagangane, awit isih kekurangan pawitan, mangka kaejoran bangsa Inggris. Kajaba iku sudagar Walanda partikelir pancen ora dhamang sumurupe marang ubeting padagangan tanah Indhiya, jalaran maune kang kena lelawanan lan tanah Indhiya mung VOC., wuwuh wuwuh nganti 20 tahun tanah Walanda wis ora ana gandhengane karo tanah Indhiya. Nederlandsche Handel maatschappij mau iku meksa ora kasembadan sedyane, awit kurang kuwat, ora bisa ngejori wong Inggris, kajaba iku pancen ora dirujuki sudagar Walanda partikelir akeh, marga duwe sumelang manawa pakumpulan dagang anyar mau diparingi wewenang kaya dene VOC. biyen, temahan malah ndadekake kapitunane sudagar partikelir. Wasana Nederlandsche Handel maatschapij ora bisa mumbul, malah tansah kapitunan, wiwitane bisa urip bareng ana Cultuurstelsel. Pakaryane van der Capellen kang pantes oleh pangalembana yaiku enggone ngajokake kawruh, merlokake marang ajuning pamulangan cilik kanggo bangsa Europa.
Prakara onderwijs mau van der Capellen kabiyantu ing Reinwardt. Reinwardt iku sarjana kang uga miwiti gawe kebon raja (Lands plantentuin) ing Bogor (tahun 1817) kanggo ngundhakake kawruh tetanen.
Kebon raja ing Bogor iku ora mung becik lan nyenengake kanggo dolan dolan bae, mungguh ing pigunane nyata gedhe banget tumraping kawruh tanem tuwuh lan tetanen. Jembare kehing lan wernaning wit witane, kebon kebon raja ing satanah hawa panas (tropen) ora ana kang nyundhul Bogor. Kang padha mandhegani pakaryan ing kono para sarjana kang wus kasuwur asmane, kayata: Tuwan Teysmann (tahun 1831) lan Dr. Hasskarl enggone nandur wis ana 8.000 werna wit witan lan tethukulan. Ing tahun 1863 cacahing tetanduran dadi 10.000 werna. Sarjana Dr. M. Treub ing sajroning tahun 1880 – 1909 yasa laboratorium perlu kanggo marsudi kawruh botani schelkunde lsp., gandheng karo anane kebon raja iku mau. Para sarjana saka ing jagad ngendi endi akeh kang golek kawruh ana ing laboratorium kono awit laboratoria mau uga kanggo papan panyoban bab nenandur, bab meruhi ama sarta lelaraning tanduran, lan liya liyane, mulane Bogor kena sinebut dadi tuking kawruh lan sendhanging ngelmu tetanen. Prufstation prufstation ing satanah Indhiya iku asale uga saka Bogor. Marga saka dayane Prufstation prufstation, kabudidayan lan tetanen nganti bisa dadi kaya kaanane saiki iki.

24 Perangan Kang Kathelu 
Bab 4
Perang Dipanegaran
(tahun 1825 – 1830)
1820 – 1823
Paku Buwana V
(Sunan Sugih)
1823 – 1830
Pakubuwana VI
(Sunan Bangun Tapa)
1830 – 1850
Paku Buwana VII 1822 – 1855
Hamengku Buwana V
(Sunan Menol) 1819 – 1826
GG. v. d. Capellen
1826 – 1830
Luit GG. de Kock

Nalikane sedane Kangjeng Sultan Hamengku Buwana III ing tahun 1814, pangeran patine lagi yuswa 13 tahun. Saka karsane Kangjeng Tuwan Luitnant Generaal Raffles, Pangeran Paku Alam I tinanggenah angembani kaprabon;
Pangeran Paku Alam iki becik tepunge karo bangsa Inggris, lan besuke iya becik karo bangsa Walanda. Dhek samana Ngayogyakarta uga akeh wong sing ora seneng marang bangsa Europa. Sing dadi lelajering golongan mau Pangeran Dipanegara.
Pangeran Dipanegara kang nalika nem nemane asma Pangeran Antawirya iku putrane Kangjeng Sultan Raja, kang sepuh dhewe, nanging saka garwa ampeyan, mulane ora gumantos jumeneng ratu. Sang Pangeran ora narimakake dene ora oleh panguwasa apa apa tumraping paprentahan.
Saya banget ora senenge, bareng nalika Sultan IV jumeneng, teka iya ngatingalake sujude marang panguwasaning bangsa Europa. Rehning Sultan Sepuh biyen iya ora seneng marang bangsa Europa, dadi golongane Dipanegara uga sinebut golongan Kasepuhan.
Kangjeng Sultan IV jumeneng ora suwe, mung watara 2 tahun seda, lagi mentas kondur saka besiyar. Pangeran patine lagi yuswa 2 tahun. Para gedhe ing karaton padha duwe panyuwun marang Kangjeng Parentah Luhur ing Betawi supaya pangrehing Praja aja dipasrahake marang Pangeran Paku Alam. Panyuwune kapiturutan, prakara pangreh praja kang nindakake Pepatih dalem apangkat Rijksbestuurder, sarta tumindake kanthi dititi pariksa ing Kangjeng Tuwan Residhent. Dene kang minangka embane Sang Prabu Timur lan kinuwasakake mranata barang kagungan dalem, yaiku Kangjeng ratu Ageng, Kangjeng ratu Kencana, Pangeran Mangkubumi lan Pangeran Dipanegara. Pranatan mangkono iku banget ora ndadekake sarjuning panggalihe Pangeran Dipanegara, jalaran Papatih dalem sujud banget marang Walanda, sarta kelakuane ambtenaren Walanda ing Ngayogyakarta kono ing nalika iku pancen ora becik. Kajaba iku pranataning Walanda nyewa bumi ana ing tanah karajan Jawa iya ora ndadekake sarjune Pangeran Dipanegara. Dhek tahun 1774 bumi lenggah ana 677.000 cacah. Ing tahun 1820 mung dikarekake 52.300 cacah, awit bumi kasultanan ing tahun 1812 kalong tanah Kedhu lan liya liyane. Marga saka iku para gedhe kepeksa suda banget pemetune, luwih luwih bareng ananing pranatan wong Walanda nyewa tanah, cacahing bumi lungguh sangsaya suda. GG. van der Capellen ing tahun 1823 ndhawuhake nyuwak ananing pranatan nyewa lemah ing dhuwur mau, prajangjian prajangjian padha diwurungake. Wiwitane golongan Kasepuhan seneng banget krungu bab suwakan pranatan iku, wasana kabeh padha kaget, bareng ditemtokake padha mbayar karugiyan marang tuwan, awit enggone nyewa lemah durung tumeka mangsa prajangjiane, kepeksa dibubarake.
Bandha kasultanan banjur cumprang campreng banget. Wong cilik uga rekasa atine, sanggane saka nagara abot, luwih luwih bareng bumi kagungane Kangjeng Sultan wis diungkred. Lan maneh suwaking pranatan nyewa tanah uga agawe kasusahane wong cilik. Dene kang banget digethingi ing wong cilik yaiku panariking dhuwit beya, kang ditebasake marang Cina cina, awit para Cina sok kebangeten enggone ngebotake panarike. Kang ditarik beya iku wong, utawa wong nggawa barang, liwat ing sawijining panambangan, liwat ing wates lan ing papan liyane kang wus tinamtokake, papan papan iku ing bangsa Walanda diarani “Tolpoorten” Pangeran Dipanegara saya suwe saya gedhe pamuring muringe anguningani kaanan ing dhuwur mau lan ngraosake kisruhe sajroning kraton, sarta maneh trajange para ambtenaar Walanda kerep gawe serik. Nalika semana Parentah arep yasa ratan, nrajang tanah palemahane Pangeran Dipanegara. Iku banget ndadekake panggrantose Sang Pangeran. Wasana Sang Pangeran banjur kendel ora karsa campur prakara apa apa, tekade mung suwiji, nedya madeg kraman.
Mirit surasaning babad anggitane Adipati Cakranegara, Bupati ing Purworeja, Sang Pangeran banjur mempeng ana ing Selaraja bae, rina wengi anggentur panuwune, sinambi ngaji Kur’an lan maos babad kuna. Pangageme sarwa ireng (wulung). Bareng wis yakin yen wong kabeh ngerti kang dadi antepe Sang Pangeran, yaiku arep madeg kraman, Sang Pangeran banjur wis ora sumelang maneh marang ing katekadane. “Wong mono bisa ana bejane”.
Daleme Pangeran Dipanegara ing Tegalreja watara sa-pal saka ing Nagara kaprenah ing lor kulon. Para kang kecuwan pikire klumpuke ing kono. Dadining kraman tinamtokake tumiba malem tanggal 7 sasi Sura. Durung nganti klakon, ketungka utusaning Residhent, narik Pangeran Dipanegara arep dinangu apa kang dadi karsane. Sang Pangeran oncat saka kono kanthi Pangeran Mangkubumi, menyang Selarong.
Wong cilik akeh kang nggrubyuk Dipanegara, anggusah para Cina, ngrayah dhuwit beya lan njarah pasar pasar. Bareng wis rumangsa keconggah, Dipanegara sabalane anempuh kraton Ngayogyakarta kinepung wakul binaya mangap. Golongan Dipanegara:
1. Pangeran Mangkubumi,
2. Kyai Maja,
3. Basah Prawiradirja (Senthot).
Kang dimungsuhi: Priyagung kraton sapunggawane, patih lan ambtenar Walanda. Kangjeng Sultan Timur nuli diungsekake marang sajroning beteng Walanda, kang uga banjur kinepung ing bala kraman nganti watara suwe. Walanda ing sajabaning beteng akeh kang nemu pati. Parentah luhur ing Betawi mireng mireng kabar, bareng kraman wis sentosa, tumuli enggal nglakokake Jenderal de Kock, supaya nyirep kraman, nanging sarehne bebarengan kraman ing Palembang lan ing Bone, dadi de Kock kekurangan prajurit, ora bisa nyirep ubaling kraman ana Rembang lan Kedhu. Rahayune ing Surakarta saka pambudi dayane de Kock ora klakon ana kraman, ewa dene kraman ing Ngayogyakarta sangsaya gedhe, awit banjur diondhangake dadi perang sabil prelu kanggo ngukuhi agama. Dipanegara enggone ngondhangake perang sabil iku saka panuwune Kyai Maja.
Perange prajurit Walanda rekasa banget, jalaran Dipanegara ora tanggon, barise ana ing papan kang angel ambah ambahane, panempuhe ngenteni lenane bala Walanda, lan kerep oleh gawe, mulane bala kraman mundhak gedhe atine, lan bisa wuwuh wuwuh akehe. Ana Senapatining kraman satriya nom noman lagi umur 18 tahun, jenenge Basah Senthot Prawiradirja, ewadene wus katon kawanterane lan bisa anata bala. Sarehne Parentah Luhur rada karepotan, nuli golek akal liya kanggo ngendhakake atine kraman. Sultan Sepuh kang wis kikendhang dening Raffles, dibalekake maneh menyang Ngayogyakarta, supaya para kraman padha nungkula aris. Sultan Sepuh dijumenengake ratu, nganggo prejanji kudu mitulungi marang Kangjeng Gupermen lan ngijoli wragade perang. Dene Sultan Timur bakal kajumenengake maneh, besuk ing sasedaning eyange.
Jumeneng Sultan Sepuh ora bisa ngendhakake atining kraman, malah nawala dalem Sultan Sepuh marang Pangeran Dipanegara, diwangsuli cecampah lan panguman uman. Ing tahun 1828 Sultan Sepuh seda. Jenderal de Kock pancen ora rujuk marang Gupermen enggone ngangkat Sultan Sepuh, mulane golek akal dhewe sing luwih mikolehi, yaiku ngedegake beteng cilik cilik ing watesing papan kang wis kena direbut, sarta ditinggali prajurit.
Wasana Pangeran Dipanegara sangsaya rupak marang jajahane.
Sanadyan Commissaris Generaal Du Bus nacad marang tindake Jenderal de Kock merga enggone ngentekake dhuwit, mangka Commissaris Generaal tinanggenah anggemeni bandha Gupermen, ewadene Jenderal de Kock isih ora mundur, awit nyatane senadyan akeh wragade, kraman iya enggal kerupakan papan, mung kari mubang mubeng ing Bagelen lan kidul Ngayogyakarta.
Ing tahun 1829 prajurit Gupermen ngangseg, tur nuli oleh bantu prajurit anyar saka Walanda.
Senapatining kraman akeh kang padha nungkul. Senthot mbalik nderek Gupermen, Kyai Maja kecekel, Pangeran Mangkubumi asrah bongkokan. Ing tahun 1830 Dipanegara tetemonan lan de Kock ana ing Magelang. Sarehne Dipanegara kukuh enggone njaluk jumeneng Sultan Panatagama, banjur dicepeng, dikendhang menyang Menadho, ing tembene dielih menyang Makasar. Ing tahun 1855 seda. Senadyan Pangeran Dipanegara wis kecepeng, tanah Kejawan meksa durung tentrem babar pisan, tentrem temenan ing tahun 1850. Merga anane kraman, tanah Kejawan rusak banget, kalonge jiwa tanpa wilangan, prajurit Gupermen bae kang mati 15.000, dene wragade perang 20 yuta rupiyah. Supaya yen ana kraman aja nganti gedhe maneh, jajahan jajahan Ngayogyakarta dielongi Bagelen lan Banyumas, minangka pambayaring wragad perang.
Senadyan Surakarta ora melu barang barang malah urun prajurit, ewadene jajahane Madiyun lan Kedhiri uga dipundhut ing Kangjeng Gupermen, kang mengkono iku murih tentreming negara. Kangjeng Sunan mesthi bae ora lega, nuli lolos tindak menyang Imagiri lan Parangtritis, nenuwun marang leluhure, nanging keturutan utusaning residhent Surakarta nuli dikendhang menyang Ambon, awit kadakwa arep ngraman. Kang gumanti Susuhunan Paku Buwana VII, nderek marang karsaning Gupermen, Madiyun lan Kedhiri dadi tanah Gupermen. Ing sawuse ana kraman Dipanegara, katon yen pamerange jajahan Ngayogyakarta lan Surakarta, ora prayoga, jalaran jajahan jajahane ora Anggolong dadi siji, ana kang pating cruwil pating slempit. Wasana tansah ndadekake pasulayan lan yen ana kraman gampang tumulare ing liyan jajahan, mulane watesing jajahan Surakarta lan Ngayogyakarta banjur diprenata maneh.

25 Perangan Kang Kathelu 
Bab 5
Cultuurstelsel
tahun 1830 – +/- 1815 (1915)

Cultuurstelsel iku pranatan kang didhawuhake GG. van den Bosch dhek tahun 1830. Surasane pranatan cekake namtokake marang wong Pribumi nandur tetanduran kang kena didol menyang Europa, kayata: kopi, tebu, kapas lan tom, ana ing saperanganing palemahane. Pametune tatanduran iku kudu dilebokake menyang Parentah Gupermen, supaya Parentah bisa banjur luwih kenceng enggone gawe raharjaning tanah.
Apa sababe dene Gupermen teka nganakake pranatan iku? Ing abad 17 lan 18 VOC. mung ngudi kauntungane dhewe, dhasar salugune VOC. iku mung pakumpulan dagang. Ing abad 19 bareng tanah Indhiya tumiba panguwasane Praja Nederland, bab ngudi kauntungane dhewe wis ora tumindak. Nederland duwe wajib agawe tentreming tanah lan raharjaning kawulane anyar, yaiku bangsa pribumi. Lah kepriye rekane bisane tumindak murih beciking bab pangreh praja, bab sekolahan, bab tetanen lan katentremaning umum? Iku kabeh bakal sepira wragade. Mangka Parentah Gupermen ora nindakake monopolie kaya dene VOC., wuwuh wuwuh praja Nederland ing nalika iku akeh banget utange kang jalaran saka perang Napoleon, perang Dipanegara lan perang Belgie. Ing tahun 1828 Praja Nederland kepeksa ambayari kabutuhan Indhiya kehe 37.000.000, mangka Nederland dhewe lagi rekasa rekasane. Olehe dhuwit 37.000.000 iku saka enggone utang utang marang kawula ing Nederland.
Dhek samana kekarepane wong Nederland ing bab Pangreh Praja kena kaperang dadi rong golongan: 1. bangsa liberaal lan 2. bangsa Conservatief. Bangsa liberaal anjaluk tumraping Indhiya supaya pedagangan lan panggaotan dimerdikakake, gugur gunung lan lebon wulu wetu kasuwak, mung kebon kebon Gupermen iku digadhekna. Hogendorp, Daendels, Du Buss, Elout kekarepane iya mengkono iku. Malah ana kang nedya ngejokake wong pribumi enggone tatanen lan anggota. Dene golongan Conservatief kayata: Nederburg, van der Cappellen njaluk balining pranatan tanduran peksan, lebon wulu wetu lsp. Kang akeh wong ing Nederland ngrujuki panemu liberaal mau, ewadene pranatane ana ing Indhiya ora ditindakake, utawa mung sathithik kang ditindakake, marga ora ana wragade. Panemuning akeh bisane ngajokake kemajuan iku kudu ana dhuwit. Dhuwit iku wetune saka tetanduran kang pametune payu larang, mulane Parentah majegna tanahe, kang durung ana tandurane, marang bangsa Europa, supaya metu kasile; ing nalika iku ing tanah Jawa kang sinebut loh jinawi iki mung sethithik banget pametune: lebuning barang ing tanah Jawa pangajine luwih gedhe tinimbang barang kang metu saka tanah Jawa.
Bareng van den Bosch jumeneng Gouverneur Generaal menggalih yen kabudi dayaning Walanda nenandur ana ing tanah Jawa iku ora bakal bisa kadadeyan, yen mengkono dadi ora bisa gawe karaharjaning tanah. GG. van den Bosch banjur ngajokake wulu wetune tanah Jawa, supaya nenandur tanduran kang payu ana ing Europa maneh, nanging aja nganti gawe sengsaraning wong Jawa kaya sing uwis uwis.
Panemune van den Bosch kang mengkono iku ora nyimpang saka mesthine, awit miturut saka kaananing cara ing tanah Jawa, sapa kang nyekel panguwasa nagara (ratu utawa Gupermen) iku kang nduweni bumi sauwonge. Bumi iku diparingake marang wong cilik supaya digarap, lan saperangan pametune katur marang ratu (Gupermen). Saka karepe GG. van den Bosch lebon saperangan pametu iku disalini sapralimaning lemah kang ditanduri kopi, tebu, kapas utawa tom, lan wonge kang ora duwe panduman bumi, ditamtokake nglakoni gugur gunung 66 dina ing dalem setahun, lan maneh lebuning wulu wetu iku isih bakal nganggo dibayar sethithik minangka ganjaran. Dadi lebuning wulu wetu iku mau sejatine minangka pajeg utawa landrente. Petungane ora luwih tinimbang lebuning landrente pranatan Raffles.
Minister van Kolonien Tuwan Elout ora cocog karo panemune GG. van den Bosch, nganti dilabuhi seleh enggone dadi minister. Dene Ratu Willem I ing Nederland, ngengeti bangeting kekuranganing dhuwit nagara, kepeksa cocog lan karepe van den Bosch:
1. Wong Jawa dipeksa nandur tetanduran kang durung diweruhi, lan banjur keter enggone tetanen dhewe.
2. Dhuwit kang minangka ganjaran enggone nglebokake wulu wetu mung sethithik, luwih luwih tumraping kopi, mangka sadurunge telung tahun kopi mono durung kena diundhuh.
3. Panggaraping tanduran anyar iku akeh kang luwih abot tinimbang panggaraping tanduran Jawa, upama: pari.
4. Tindaking para ambtenaar sok sawenang wenang; lemah kang ditanduri tanduran Gupermen iku dipihake sing apik, tur luwih saka sapralimaning palemahan lan liya liyane.
5. Landrente jebul iya isih ditindakake.
Wong Jawa batine mung dumunung mundhak kawruhe ing bab nenandur lan bathi mundhak kasregepane. Tumraping Praja Nederland akeh bathine, awit pametuning Cultuurstelsel wiwit tahun 1830 tekan tahun 1878 ora kurang saka 800.000.000 rupiyah. Wong Jawa ora duwe wragad lan ora kober anggarap pasawahane, mulane dadi kamlaratane. Ing sawatara panggonan malah nganti kambah ing paceklik lan palilan, kayata: Cirebon, Demak lan Grobogan (tahun 1818 – 1850). Kang mengkono iku sejatine iya ora diniyati dening para kang yasa Cultuurstelsel, lan wong ing negara Walanda akeh kang ora rujuk yen tindaking Cultuurstelsel banjur sawenang wenang mengkono. Sawise tahun 1854 akeh kang mbudidaya amrih suwaking Cultuurstelsel lan gugur gunung. Ing tahun 1865 tanduran tom disuwak mengkono uga teh, manis jangan lan cochenil (nopal). Mrica suwak tahun 1860, tembako tahun 1866, tebu tahun 1870. Wet tahun 1915 nyuwak tanduran peksan kang isih kari, yaiku kopi. Dadi wiwit ing tahun 1915 iku Cultuurstelsel wis ilang babar pisan.
Ana ing negara Walanda kana kang banget enggone ngemohi Cultuurstelsel yaiku Tuwan Pandhita van Hoevell. Ing tahun 1848 miturut owah owahaning Grondwet, Staten Generaal oleh panguwasa niti priksa tindaking Prentah Luhur tumrap Indhiya lan ngulat ulatake lebu wetuning dhuwit negara, lan maneh Staten Generaal dipasrahi netepake Reglement ophet beleid der Regeering in Nederlandsch Indie (Regeeringsreglement) lan pranatan liya liyane. Marga saka iku van Hoevell lan sagolongane bisa ngandarake panemune ana ing Tweede Kamer. Regeeringsreglement tahun 1854 wis nyebutake yen kabutuhaning kawula Indhiya kudu diprelokake dhisik lan kawula Indhiya mau sangkaning sathithik kudu didadekake bangsa kang nyekel pamarentah dhewe (zelfbestuur). Regeeringsreglement iki tumekane saiki isih mengkono.
Bebarengan lan suwaking Culturstelsel ana pranatan pranatan anyar, kang becik, kayata: Pasar wis ora dipajegake (marang Cina). Ananing batur tukon lan sapepadane diilangi (tahun 1860) lan bab pangedole candu dikuwasani Gupermen dhewe (opiumregie). Ing tahun 1864 ana Comptabiliteitswest, netepake yen begrooting Nederlandsche Indie iku kang gawe Parentah Indhiya bebarengan lan Parentah Nederland sarta disahake srana angger angger dening Staten Generaal. Ing tahun 1870 ana Agrarische Wet, surasane: Gupermen kena majegake bumi kang durung tau digarap marang wong Walanda suwene ing dalem 75 tahun. Palemahane wong Indhiya ora kena didol marang wong kang dudu golonganing wong Pribumi, yen ora srana lantaran Parentah Gupermen.
Marga saka iku:
1. banjur bisa ana kabudidayan kabudidayan gedhe.
2. Palemahane wong Pribumi ora gampang bisane tumiba ing tangane wong liya lan wong Pribumi ora gampang kenane apus.
Pedagangan lan pelayaran bisa maju banget. Ing tahun 1870 anane pakumpulan palayaran kang dhisik dhewe jenenge Stoom vaart Maatschappij “Nederland”. Ing tahun 1872 nalika GG. Loudon rawuh ing Indhiya wis prasasat kari nemu kapenake, prakara prakara kang ndadekake rekasane wong Pribumi wis prasasat ilang.
Alang alang Kumitir